Nie ma znaczenia długość ani podstawa pobytu obcokrajowca. Zdaniem Sądu Najwyższego najważniejsza jest nieprzerwana obecność w czasie realizacji tytułu ubezpieczeniowego.
Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa) nie uzależnia podlegania ubezpieczeniom społecznych od obywatelstwa. Istnieje jednak wyjątek określony w art. 5 ust. 2, zgodnie z którym nie podlegają ubezpieczeniom społecznym obywatele państw obcych, których pobyt na obszarze Polski nie ma charakteru stałego i którzy są zatrudnieni w obcych przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych, misjach, misjach specjalnych lub instytucjach międzynarodowych, chyba że umowy międzynarodowe stanowią inaczej.
Zdaniem ZUS przesłanki te należy traktować łącznie, natomiast sądy są przeciwnego zdania.

Dwie instancje i skarga kasacyjna

Nie inne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku 1 października 2019 r., sygn. akt I UK 194/18. W sprawie tej chodziło o obywateli m.in. Białorusi i Ukrainy, których pobyt nie miał charakteru stałego, a wykonywali umowy zlecenia. ZUS uznał, że podlegają oni ubezpieczeniom społecznym, bo nie spełniły się łączenie obie przesłanki do wyłączenia z ubezpieczeń. Płatnik złożył odwołanie, które sąd I instancji uwzględnił i uznał, że osoby będące w opisanej sytuacji nie podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym na zasadach określonych w ustawie systemowej. Stanowisko zostało podtrzymane przez sąd II instancji. ZUS wniósł od wyroku skargę kasacyjną.
SN podkreślił utrwalone orzecznictwo, zgodnie z którym z art. 5 ust. 2 ustawy systemowej nie wynika wymóg łącznego spełnienia dwóch wymienionych w tym przepisie przesłanek niepodlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przez obywateli państw obcych. Przepis ten tworzy dwie niezależne od siebie kategorie określonych w nim osób, które obowiązkowi temu nie podlegają. Są nimi po pierwsze obywatele państw obcych, których pobyt na obszarze Polski nie ma charakteru stałego, oraz po drugie zatrudnieni w wymienionych w tym przepisie placówkach.

Centrum interesów życiowych i zawodowych

Sąd podkreślił, że wykładnia przedstawiona przez ZUS była już wielokrotnie badana i nie została przez sąd podzielona, a także w tym przypadku nie znaleziono podstaw do odstąpienia od dotychczasowej wykładni art. 5 ust. 2 ustawy systemowej. SN zwrócił jednak uwagę na błędy sądów obu instancji. Wyjaśnił, że o podleganiu albo niepodleganiu cudzoziemca ubezpieczeniom społecznym w Polsce z tytułu aktywności rodzącej taki obowiązek nie decyduje charakter dokumentu pobytowego, jakim legitymuje się cudzoziemiec, ani nawet długość pobytu cudzoziemca, lecz to, czy w okresie prowadzenia działalności stanowiącej tytuł podlegania ubezpieczeniom społecznym faktyczny pobyt na terytorium Polski miał charakter stały czy też czasowy. O zastosowaniu art. 5 ust. 2 ustawy systemowej decyduje to, że w okresie wykonywania czynności stanowiących tytuł do podlegania ubezpieczeniom społecznym w naszym kraju znajduje się centrum interesów życiowych i zawodowych danej osoby. W tym ujęciu stały pobyt, o którym mowa w art. 5 ust. 2 ustawy systemowej, to pobyt niezmienny w okresie realizacji tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym. Formalny status pobytu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest zatem nieistotny.

WAŻNE: Z faktu posiadania karty stałego pobytu daje się wyprowadzić domniemanie, że pobyt cudzoziemca na terenie Polski ma charakter stały, lecz strona może w procesie wykazywać okoliczności przeciwne w celu obalenia tego domniemania.

Z takiej wykładni art. 5 ust. 2 ustawy systemowej wynika, że zarówno w przypadku pracowniczego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym, jak i tytułu wynikającego z wykonywania umowy zlecenia sam zamiar czasowego przebywania na terytorium lub legitymowanie się jedynie zezwoleniem na pobyt czasowy nie mają rozstrzygającego znaczenia. Zdaniem SN ważne jest jedynie to, czy podczas wykonywania np. zlecenia cudzoziemcy przebywają stale na terytorium Polski. Sąd pokazał to rozróżnienie na przykładach. Z jednej strony przyjazd cudzoziemca, nawet regularny, w celu wykonywania aktywności zawodowych, jak np. prowadzenie wykładów lub świadczenie usług doradczych, nie będzie oznaczał, że cudzoziemiec jest objęty polskimi ubezpieczeniami społecznymi. Z drugiej jednak strony stałe przebywanie w Polsce w okresie wykonywania tych czynności (np. zamieszkanie w Polsce i prowadzenie wykładów lub badań przez jeden semestr) nawet przez krótki czas spowoduje objęcie cudzoziemca polskimi ubezpieczeniami. W tych okolicznościach SN za zasadny uznał zarzut naruszenia art. 6 ust. 1 pkt 4 w związku z art. 5 ust. 2 ustawy systemowej.
Podstawa prawna:
  • art. 5 ust. 2, art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 266; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 695).