Chodzi o świadczenia wypłacone im, zanim ZUS zmienił interpretację przepisów. Dotychczas mogli się bronić przed zwrotem, wskazując, że zawinił zakład, ale po zmianie specustawy jest to trudniejsze.
O zmianie zdania w sprawie świadczenia postojowego dla wspólników spółki jawnej przez ZUS pisaliśmy w dodatku Ubezpieczenia i Świadczenia już wcześniej („Postojowe wspólnikom spółki jawnej przyznane, a teraz zabrane”, DGP nr 167 z 27 sierpnia 2020 r.).
Zakład początkowo stał na stanowisku, że mają oni prawo do świadczenia, ale później zorientował się, iż przepisy ich jednak z grona uprawnionych wykluczają. Domaganie się zwrotu już wypłaconego świadczenia było jednak utrudnione, ponieważ nie spełniało ono definicji świadczenia „nienależnie pobranego”. Od października definicja ta obowiązuje już w zmienionej wersji, co ułatwi ZUS odzyskanie pieniędzy.
Tylko osoby fizyczne
Podstawą wypłaty świadczeń postojowych jest art. 15zq i nast. ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (dalej: specustawa o COVID-19).
Zgodnie z tą regulacją świadczenia postojowe przysługują osobie:
- prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów prawa przedsiębiorców lub innych przepisów szczególnych,
- wykonującej umowę agencyjną, umowę zlecenia, inną umowę o świadczenie usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowę o dzieło.
Prawo do świadczenia mają osoby, które mieszkają na terenie Polski oraz posiadają obywatelstwo polskie albo mają prawo pobytu lub prawo stałego pobytu oraz obywatelstwo państw UE lub EFTA, albo są cudzoziemcami legalnie przebywającymi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Jak widać, beneficjentami świadczenia mogą być tylko osoby fizyczne, ale także wykonujące działalność gospodarczą oraz wspólnicy spółek cywilnych – są oni bowiem przedsiębiorcami w rozumieniu art. 4 prawa przedsiębiorców. Inaczej jest w przypadku osobowych spółek handlowych. Przedsiębiorcą jest w takim przypadku spółka, ale nie jest ona osobą fizyczną. Osobami takimi mogą być jej wspólnicy, ale z kolei nie są oni przedsiębiorcami. W efekcie w przypadku takich spółek postojowego nie otrzyma ani spółka, ani jej wspólnicy.
Zdarza się jednak, że ZUS świadczenie wypłaci, ale potem stwierdzi, że było ono nienależne. Zgodnie z art. 15zx specustawy o COVID-19 osoba, która pobrała nienależnie świadczenie postojowe, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego. Istotny jest przy tym ust. 2 powyższego artykułu, który niedawno uległ ciekawej zmianie. Zgodnie z jego brzmieniem obowiązującym do 30 września 2020 r. za nienależnie pobrane świadczenie postojowe uważało się świadczenie:
- przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych oświadczeń lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenie lub odpowiednio zleceniodawcę lub zamawiającego,
- wypłacone osobie innej niż osoba uprawniona z przyczyn niezależnych od ZUS.
Od 1 października w drugim z powyższych przypadków nie jest już konieczne, aby świadczenie było wypłacone z przyczyn niezależnych od ZUS.
Kto jest winny
Wróćmy do spółek jawnych i ich wspólników. Jak wspomniano na początku, ZUS wypłacał świadczenia także im. Gdy część wypłat została dokonana, ZUS zmienił zdanie i żądał zwrotu postojowego, ale było to nieuzasadnione prawnie. Wspólnicy spółek jawnych (i pozostałych osobowych) nie składali bowiem fałszywych oświadczeń i dokumentów ani nie wprowadzali organu rentowego w błąd. Od początku przyznawali, kim są (np. wspólnikami spółek jawnych),i na tej podstawie otrzymywali wypłaty.
Świadczenie można co prawda uznać za wypłacone innej osobie niż uprawniona, ale przepis wyraźnie zastrzegał do końca września 2020 r., że wypłata powinna nastąpić z przyczyn niezależnych od ZUS. Tymczasem „winnym” wypłaty był właśnie organ rentowy, który przekazywał świadczenia w sprzeczności z obowiązującymi przepisami.
W efekcie mimo że ZUS chciał odzyskać pieniądze, to wspólnicy spółek jawnych mogli uniknąć zwrotu, wykazując, że wypłata nastąpiła z winy zakładu. Tę niekorzystną dla ZUS konstrukcję przepisu dostrzegł ustawodawca i 1 października 2020 r. wykreślił konieczność braku winy ZUS. Tym samym organ rentowy może obecnie domagać się zwrotu nienależnych świadczeń postojowych niezależnie od tego, z czyjej winy dokonano błędnej wypłaty. Jednocześnie wprowadzono zasadę, zgodnie z którą, jeżeli wypłata świadczenia postojowego osobie innej niż osoba uprawniona nastąpiła z przyczyn leżących po stronie ZUS, to nie nalicza się odsetek za zwłokę, a dodatkowo możliwe jest odroczenie zwrotu lub rozłożenie go na raty.
Bez przepisów przejściowych
Problematyczne jest także to, że nie ma jakiegokolwiek przepisu przejściowego dotyczącego świadczeń wypłaconych przed 1 października 2020 r. Rodzi się pytanie, czy obowiązują stare, czy nowe zasady. W teorii brak przepisów przejściowych daje organowi rentowemu prawo do żądania zwrotu wypłaconych wcześniej świadczeń. Trzeba jednak pamiętać, że prawo nie powinno działać wstecz. Dlatego prawo do żądania zwrotu powinno się oceniać według przepisów obowiązujących w dniu wypłaty świadczenia, a nie w dniu żądania zwrotu. Brak stosownej regulacji określającej, od kiedy stosuje się nowe przepisy, powoduje jednak, że ZUS może domagać się zwrotu już na podstawie nowych przepisów, a zasadność tego żądania będą oceniać sądy.
Wspólnicy spółek jawnych, którzy otrzymali świadczenie postojowe, nie mogą zatem czuć się bezpiecznie, ale powinni walczyć o swoje prawa, powołując się na wprowadzenie regulacji z mocą wsteczną. Jeżeli bowiem nowe brzmienie przepisu miałoby zostać zastosowane do świadczeń postojowych wypłaconych przed 1 października 2020 r., to oznaczałoby to, że ZUS mógłby żądać zwrotu świadczeń wypłaconych z winy ZUS w okresie, kiedy obowiązek zwrotu w takim przypadku był wyłączony.
Podstawa prawna:
- art. 15zq‒15zx ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz.U. poz. 1842; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 2157),
- art. 4 ustawy z 6 marca 2018 r. ‒ Prawo przedsiębiorców (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1292; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 1086).
