Nowe przepisy pozwalają m.in. na zawieszenie funduszu socjalnego. Tymczasem taką możliwość przewidują również dotychczasowe regulacje – i w dodatku na ich podstawie będzie to łatwiejsze.
Tarcza antykryzysowa 4.0, czyli ustawa z 19 czerwca 2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych na zapewnienie płynności finansowej przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o zmianie niektórych innych ustaw została już podpisana przez prezydenta (Dz.U. poz. 1086). Wprowadziła ona nowy art. 15ge dotyczący zakładowego funduszu świadczeń socjalnych (zfśs) do specustawy o COVID-19 (ustawy z 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych: Dz.U. poz. 374; ost.zm. Dz.U. poz. 1086). Przepis niestety nie jest precyzyjny, co powoduje wiele wątpliwości.

Ograniczenie obowiązków

Przede wszystkim zastanawia wprowadzenie do specustawy art. 15ge ust. 1, pozwalającego na zawieszenie tworzenia zfśs, dokonywania odpisu podstawowego czy wypłaty świadczenia urlopowego. Takie zawieszenie jest już możliwe na gruncie obowiązującego ustawodawstwa. Można to zrobić, wykorzystując art. 91 kodeksu pracy u pracodawców nieobjętych układem zbiorowym pracy lub art. 24127 k.p. – u objętych. Ten sam efekt można uzyskać, wykorzystując art. 4 ustawy z 4 marca 1994 r. o zfśs (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1070), który pozwala na nietworzenie funduszu lub zmianę wysokości odpisu. Różnica wprowadzona przez tarczę 4.0 dotyczy zatem pracodawców prowadzących działalność w formie jednostek budżetowych i samorządowych zakładów budżetowych – jest to jednak różnica tylko pozorna. Formalnie, co prawda, uprawnienie do zawieszenia przysługuje również pracodawcom prowadzącym działalność w powyższych formach, z tym że, jeżeli nie generują oni obrotów gospodarczych, to tym samym nie mogą odnotować spadku obrotów lub wzrostu funduszu wynagrodzeń – a przez to przepis nie znajdzie do nich zastosowania (warto przy tym zaznaczyć, że na gruncie ustawy o zfśs nigdy nie mogą oni zrezygnować z tworzenia owego funduszu).
Zgodnie z art. 15ge ust. 2 specustawy, jeżeli u pracodawcy działają organizacje związkowe reprezentatywne, o których mowa w art. 15g ust. 11 pkt 1 albo 2, zawieszenie obowiązków następuje w porozumieniu z tymi organizacjami. To jednak oznacza ułatwienie tylko dla pracodawców objętych zakładowym układem zbiorowym pracy, natomiast w przypadku pracodawców mających regulamin wynagradzania będzie to utrudnienie w stosunku do stanu obecnego.
Zgodnie bowiem z art. 30 ust. 6 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 263; dalej: u.z.z.), jeżeli organizacje związkowe albo reprezentatywne organizacje związkowe w rozumieniu art. 253 ust. 1 lub 2 tej ustawy, z których każda zrzesza co najmniej 5 proc. pracowników zatrudnionych u pracodawcy, nie przedstawią wspólnie uzgodnionego stanowiska w terminie 30 dni od dnia przekazania im przez pracodawcę zmiany do regulaminu, decyzje w sprawie jego ustalenia podejmuje pracodawca, po rozpatrzeniu odrębnych stanowisk tych organizacji. Natomiast na gruncie tarczy 4.0 sprzeciw choćby jednej z organizacji reprezentatywnych blokuje porozumienie. Co warte podkreślenia – tarcza nie wyłącza dotychczasowych możliwości. Zatem pracodawca, który nie skorzysta z art. 15ge specustawy np. z uwagi na niewystarczający spadek obrotów, może w dalszym ciągu skorzystać z rozwiązań kodeksowych, np. z art. 91 k.p., albo z art. 4 ustawy o zfśs. Wówczas, nawet gdy jeden ze związków nie wyrazi zgody, pracodawca może wprowadzić zmianę w wyżej opisanym trybie art. 30 ust. 6 u.z.z. [ramka]
Gdy związków nie ma
Tarcza 4.0 milczy w kwestii pracodawców, u których nie działają organizacje związkowe. Tymczasem ustawa o zfśs stanowi, że w takich przypadkach nietworzenie funduszu lub zmianę wysokości odpisu pracodawca uzgadnia w regulaminie wynagradzania z pracownikiem wybranym przez załogę do reprezentowania jej interesów. W moim przekonaniu skoro istotą tarczy jest ochrona miejsc pracy, a to uzyskuje się poprzez obniżenie kosztów wynagrodzeń, to należy uznać, że zawieszanie funduszu lub odpisu w tym trybie nie wymaga zgody przedstawiciela załogi. W konsekwencji tacy pracodawcy, u których wystąpił spadek obrotów gospodarczych (art. 15g ust. 9 specustawy) lub istotny wzrost obciążenia funduszu wynagrodzeń (art. 15gb ust. 2 specustawy), mogą zawiesić obowiązki funduszowe jednostronnie bez zgody przedstawiciela załogi. Pozostali pracodawcy będą mogli zawiesić je na zasadach ogólnych.

Mniej na koncie

W myśl ust. 3 art. 15ge specustawy w przypadku wystąpienia u pracodawcy spadku obrotów gospodarczych lub istotnego wzrostu obciążenia funduszu wynagrodzeń nie stosuje się postanowień układów zbiorowych pracy lub regulaminów wynagradzania, wprowadzonych na podstawie art. 4 ustawy o zfśs, ustalających wyższą wysokość odpisu na fundusz oraz inne świadczenia o charakterze socjalno-bytowym, niż określa ta ustawa. W takim przypadku stosuje się wysokość odpisu określoną w ustawie o zfśs.
Tarcza ścina zatem odpisy do wysokości ustawowej, czyli do 1550,26 zł. Obniżenie to ma zastosowanie z mocy prawa, tzn. nie wymaga oświadczeń woli ze strony pracodawcy i strony społecznej. Co więcej, nie może zostać zablokowane przez sprzeciw strony społecznej. Oczywiście dotyczy ono tylko pracodawców notujących spadek obrotów lub istotny wzrost obciążenia funduszu wynagrodzeń. Warto zatem, aby pracodawcy, u których funkcjonują wyższe odpisy, zweryfikowali kwestię spadku obrotów lub wzrostu obciążenia funduszu wynagrodzeń i jeżeli miały one miejsce, poinformowali stronę społeczną. Takie oświadczenie wyłączy wątpliwości w omawianym zakresie.
Szczególnie enigmatyczne jest sformułowanie, że nie stosuje się postanowień ustalających inne świadczenia o charakterze socjalno-bytowym, niż określa ustawa o zfśs. W ramach tego funduszu nie można przecież finansować świadczeń innych niż określone ustawą –stanowiłoby to wykroczenie, a świadczenia nie korzystałyby z przywilejów podatkowo-składkowych. Najprawdopodobniej intencją ustawodawcy było wyłączenie świadczeń socjalno-bytowych, finansowanych poza zfśs, tj. ze środków obrotowych lub innych funduszy. Jeżeli tak, to zastanawiające jest zastrzeżenie, że muszą to być świadczenia inne, niż określa ustawa. Co w takim razie z tymi, które znajdują się w ustawie, ale są finansowane ze środków obrotowych? Utrzymanie świadczeń tożsamych z tymi, które znajdują się w ustawie o zfśs a uchylenie pozostałych nie wydaje się zasadne.
Co prawda tarcza tego nie wskazuje, ale jest oczywiste, że wszystkie powyższe zmiany są skuteczne bez konieczności dokonywania wypowiedzeń zmieniających indywidualnych stosunków pracy. Wynika to ze specyfiki rozwiązań tarczowych wzorowanych na instytucjach z art. 91 oraz 231a k.p., które dla swej skuteczności wypowiedzeń nie wymagają. Gdyby ustawodawca zechciał prawidłowo uregulować tę kwestię, to powinno się to znaleźć w art. 15ge specustawy, tym bardziej że np. art. 15g (przewidujący możliwość pogorszenia warunków pracy, tj. obniżenia etatu lub wprowadzenia przestroju ekonomicznego w celu uzyskania dofinasowania do wynagrodzeń i składek) wyraźnie wyłącza w ust. 15 wypowiedzenie zmieniające. Oczywiście pozostaje ewentualność, że brak wyłączenia wypowiedzeń zmieniających jest celowym działaniem, motywowanym naturą świadczeń socjalnych. Skoro bowiem świadczenia te nie mają charakteru roszczeniowego, to nie stają się treścią stosunku pracy, a tym samym nie wymagają wypowiedzenia. Mając jednak na uwadze tempo prac nad tarczą 4.0 i nie najwyższą staranność legislacyjną, bardziej prawdopodobna wydaje się wersja z przeoczeniem.
Należy podkreślić, że oba instrumenty przewidziane przez tarczę, tj. zawieszenie (funduszu, odpisów czy świadczenia urlopowego) oraz uchylenie (odpisu w wysokości ponadustawowej i innych świadczeń socjalno-bytowych), mogą być stosowane tylko okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19. Jeżeli pracodawcy będą chcieli takie rozwiązania zastosować po zakończeniu tych okresów, to będą mogli to zrobić na zasadach ogólnych.
OD REDAKCJI: O stanowisko w sprawie zmian dotyczących zfśs, które wprowadza art. 15ge ust. 3 specustawy, oraz możliwości złagodzenia ich skutków poprosiliśmy Ministerstwo Rozwoju, jednak do chwili zamknięcia wydania nie uzyskaliśmy odpowiedzi.