Aby otrzymać to świadczenie po raz pierwszy, konieczne jest posiadanie odpowiedniego okresu ubezpieczeniowego. Nie jest to wymagane przy ponownym jego przyznawaniu po krótkiej przerwie.
Spory z ZUS dotyczące przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy dotyczą przede wszystkim stwierdzenia istnienia niezdolności, lecz niekiedy problemem jest także brak odpowiedniego stażu ubezpieczeniowego. Warunki uzyskania tego świadczenia określa ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: ustawa emerytalna). Zgodnie z art. 57 ust. 1 tego aktu renta przysługuje ubezpieczonemu, który spełnił łącznie następujące warunki:
- jest niezdolny do pracy;
- ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy;
- niezdolność do pracy powstała w okresach wymienionych w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej (w uproszczeniu – większość okresów uznanych za składkowe, a więc przede wszystkim okresu pracy, pobierania zasiłku macierzyńskiego itd.) lub w czasie 18 miesięcy od ustania tych okresów.
- nie ma ustalonego prawa do emerytury z FUS lub nie spełnia warunków do jej uzyskania.
Zależny od wieku
Może się więc zdarzyć, że osoba niezdolna do pracy nie uzyska renty, o ile nie wykaże wymaganych okresów składkowych i nieskładkowych lub gdy stała się niezdolna do pracy po upływie czasu określonego w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej. Przy czym wymagany okres składkowy i nieskładkowy dla uzyskania renty wynosi co najmniej:
- jeden rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat;
- dwa lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat;
- trzy lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat;
- cztery lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat;
- pięć lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.
- Część rencistów z prawem do świadczenia pielęgnacyjnego
Istotne jest przy tym, że okres pięciu lat, jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat, powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Jednak do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej. [ramka]
Nie wszystkich obowiązuje warunek 5 lat
Warunek posiadania pięciu lat okresów składkowych i nieskładkowych w tym dziesięcioleciu nie stosuje się jednak do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej).
Warto przy tym podkreślić, że niedopuszczalna jest rozszerzająca wykładnia art. 58 ust. 4 ustawy polegająca na zaliczeniu do okresów składkowych okresów ubezpieczenia społecznego rolników, za które opłacono składki stosownie do treści art. 10 tej ustawy. Podkreślał to Sąd Najwyższy z dnia 5 kwietnia 2016 r. (I UK 136/15).
Nie można już skutecznie powoływać się na pogląd Sądu Najwyższego, według którego renta z tytułu niezdolności do pracy przysługiwałaby ubezpieczonemu, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy, bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2 tej ustawy pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Pogląd ten wyrażony w uchwale Sądu Najwyższego z 23 marca 2006 r., sygn. akt I UZP 5/05, wobec zmian w przepisach stracił już bowiem aktualność 23 września 2011 r. Potwierdzał to SN m.in. w wyroku z 12 kwietnia 2018 r., sygn. akt II UK 55/17, dodając równocześnie, że art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej nie stosuje się do ubezpieczonego, który przed 23 września 2011 r. spełnił wszystkie wymagane warunki do nabycia renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
18 miesięcy
Ubezpieczony może stracić prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, jeśli wyzdrowieje i odzyska zdolność do pracy. Jeśli więc zostanie ustalone przez ZUS, że stan zdrowia ubezpieczonego uległ takiej poprawie, że jest on już zdolny do pracy, to wówczas utraci on prawo do renty. Orzeka o tym w decyzji właściwy oddział ZUS na podstawie orzeczenia lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej. Prawo do renty, które ustało z powodu ustąpienia niezdolności do pracy, podlega jednak przywróceniu, jeżeli w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty ubezpieczony ponownie stał się niezdolny do pracy. Wskazuje na to art. 61 ustawy emerytalnej. Jeśli więc stan zdrowia ubezpieczonego pogorszył się i ponownie stał się on niezdolny do pracy, to może odzyskać prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy. Istotne jest jedynie, aby powstanie tej ponownej niezdolności do pracy miało miejsce w ciągu 18 miesięcy od daty ustania renty. Ubezpieczony nie musi natomiast w tym przypadku wykazywać spełnienia innych warunków koniecznych do uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy. Nie musi więc udowadniać wymaganego okresu składkowego lub nieskładkowego oraz wykazywać, że do powstania niezdolności do pracy doszło w czasie wskazanym w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy. Potwierdzał to Sąd Najwyższy w wyroku z 22 lutego 2017 r., sygn. akt III UK 82/16, podnosząc, że prawo do renty, które ustało z powodu ustąpienia niezdolności do pracy, podlega przywróceniu, jeżeli w ciągu 18 miesięcy od ustania prawa do renty ubezpieczony ponownie stał się niezdolny do pracy. Oznacza to reaktywację poprzednich uprawnień rentowych bez potrzeby sprawdzenia przesłanki legitymowania się pięcioletnim stażem okresów składkowych i nieskładkowych w ostatnim dziesięcioleciu przed ponownym stwierdzeniem niezdolności ubezpieczonego do pracy. Przywrócenie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy charakteryzuje się więc pewnym automatyzmem polegającym na tym, że jedyną przesłanką podlegającą ocenie jest kwestia niezdolności do pracy i jej powstania w ciągu 18 miesięcy od ustania poprzednio pobieranej renty. Stanowi to znaczne ułatwienie dla ubezpieczonego. Przy czym prawo do przywrócenia renty powstaje w dniu zaistnienia ponownej niezdolności do pracy. [przykład]
przykład
Poprawa stanu zdrowia
Jan Kowalski pobierał rentę z tytułu niezdolności do pracy do 30 kwietnia 2018 r. Następnie stan jego zdrowia uległ poprawie i ZUS odmówił mu prawa do renty na dalszy okres. Po upływie roku mężczyzna ponownie zachorował i stał się niezdolny do pracy. Wystąpił do ZUS z wnioskiem o przyznanie mu renty z tytułu niezdolności do pracy. ZUS odmówił mu jednak prawa do renty, wskazując, że w ocenie lekarza orzecznika oraz komisji lekarskiej nie jest on niezdolny do pracy. Jan Kowalski nie zgadzając się z decyzją ZUS, wniósł odwołanie do sądu. Sąd po dopuszczeniu dowodu z opinii biegłych ustalił, że mężczyzna stał się ponownie niezdolny do pracy od 2 lipca 2019 r. Sąd zmienił wobec tego zaskarżoną decyzję ZUS i przyznał Janowi Kowalskiemu rentę z tytułu niezdolności do pracy, bo powstanie ponownej niezdolności do pracy miało miejsce przed upływem 18 miesięcy od ustania prawa do renty.
Co z rentą rodzinną
Renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Wynika to z art. 65 ust. 1 ustawy emerytalnej. Zatem dla ustalenia prawa do tego świadczenia może mieć istotne znaczenie okoliczność, czy zmarły spełniał warunki do renty z tytułu niezdolności do pracy, mimo że nie miał jej przyznanej przez ZUS. W takim bowiem przypadku uprawniony również uzyska prawo do renty rodzinnej. Przy ustalaniu, czy zmarły spełniał warunki do uzyskania renty z tytułu niezdolności do pracy, ma zastosowanie także i art. 61 ww. ustawy. Wskazywał na to wyraźnie Sąd Najwyższy w uchwale siedmiu sędziów z 27 stycznia 2010 r., sygn. akt I UZP 12/09, stwierdzając, że dopuszczalne jest ustalenie wysokości renty rodzinnej od wysokości renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, która przysługiwałaby zmarłemu w warunkach określonych w art. 61 ustawy.
Podstawa prawna
• art. 57 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 53)
