W naszym kraju toczy się dyskusja na temat ewentualnego wprowadzenia do systemu ubezpieczeń społecznych nowego rodzaju świadczenia – emerytury wcześniejszej z tytułu długiego stażu czy też emerytury z tytułu długiego stażu przyznawanej bez względu na wiek.
Pojawiające się propozycje nieco się różnią, ale ich podłożem jest stworzenie w powszechnym systemie emerytalnym prawnej możliwości uzyskania emerytury przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego przez osoby, które „wypracowały” sobie świadczenie bardzo długim stażem pracy i nie mają już siły i możliwości, aby pracować do osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego. Nie zabierając głosu w tej dyskusji w kontekście politycznym, warto sprawdzić, jak kwestia ta została rozwiązana w Niemczech.

Jak jest za Odrą

Jednym z rodzajów wcześniejszej emerytury w Niemczech jest świadczenie dla osób posiadających staż ubezpieczeniowy wynoszący co najmniej 45 lat. Wprowadzono je od 1 stycznia 2012 r. Emerytura taka (w pełnej wysokości, bez potrąceń) przysługuje po 45 latach pracy i ukończeniu odpowiedniego wieku emerytalnego. Do 30 czerwca 2014 r. było to 65 lat, a od 1 lipca 2014 r. 63 lata. Obecnie wiek przejścia na to świadczenie jest stopniowo wydłużany i docelowo znów ma wynosić 65 lat. Jest to związane z sukcesywnym podwyższaniem powszechnego wieku emerytalnego z 65 lat na 67 lat. Na wcześniejszą emeryturę z uwagi na bardzo długi staż w wieku 65 lat przechodzić będą mogły osoby urodzone w 1964 r. i później.
W Niemczech od dawna funkcjonuje również emerytura dla osób mających staż ubezpieczeniowy wynoszący co najmniej 35 lat, o której warto wspomnieć dla porządku. Osoba taka może przejść na emeryturę w wieku 63 lat, gdy ma staż ubezpieczeniowy wynoszący co najmniej 35 lat. Nie uzyska ona jednak świadczenia w pełnej wysokości, tylko pomniejszone o tzw. współczynnik czasu przejścia na emeryturę. Minimalny wiek do otrzymania tej formy wsparcia bez potrąceń jest sukcesywnie podnoszony od 2012 r. i docelowo ma wynieść 65 lat. Dotyczy to osób urodzonych w styczniu 1949 r. i później. Urodzeni w styczniu 1949 r. mogą przejść na wcześniejszą emeryturę w wieku 63 lat i 1 miesiąca, urodzeni w lutym 1949 r. – w wieku 63 lat i 2 miesięcy, a urodzeni w miesiącach marzec–grudzień 1949 r. – w wieku 63 lat i 3 miesięcy. W przypadku urodzonych w 1964 r. i później wiek przejścia na tę emeryturę będzie wynosić 67 lat.
Do stażu ubezpieczeniowego dla wcześniejszych emerytur uwzględnia się w Niemczech okresy obowiązkowego i dobrowolnego ubezpieczenia, okresy opieki nad dzieckiem i niektóre okresy związane z bezrobociem. Emerytury te nie są więc świadczeniami z tytułu jedynie tzw. efektywnego zatrudnienia. Do wymaganego stażu pracy bierze się również inne społecznie istotne okresy przerw w zatrudnieniu. W kontekście finansowania systemu uwzględnianie stażu niebędącego stricte zatrudnieniem rozszerza znacznie krąg osób spełniających warunki stażowe dla uzyskania tego typu wcześniejszych emerytur, czyli upowszechnia możliwość skorzystania z tych emerytur.

Czy obywatele korzystają

Prawo do wcześniejszej emerytury z tytułu stażu pracy wynoszącego 45 lat jest masowo wykorzystywane przez ubezpieczonych. Obrazują to statystyki przyznawania świadczeń prezentowane przez niemiecką administrację emerytalną Deutsche Rentenversicherung.
Na przykład w 2018 r. liczba nowo przyznanych emerytur regularnych z tytułu osiągnięcia wieku (powszechna emerytura) wynosiła 339 608, a wcześniejszych za 45 lat pracy – 243 719. Łączna liczba nowo przyznanych świadczeń (wszystkie rodzaje) wyniosła 784 359 (są tu jeszcze inne rodzaje emerytur, nieujęte w niniejszym zestawieniu). Udział wcześniejszych świadczeń z tytułu długiego stażu w łącznej liczbie wszystkich nowo przyznanych świadczeń wyniósł więc aż 31 proc.
Udział emerytur za wyjątkowo długi staż (45 lat) w sumie wypłacanych świadczeń niemieckich jest bardzo duży, szczególnie jeśli weźmie się pod uwagę fakt, że prawnie funkcjonują one dopiero od 2012 r. Na dzień 31 grudnia 2018 r. wypłacano 1,1 mln takich świadczeń i 7,6 mln emerytur powszechnych.

Wnioski dla Polski

Nie można wprost przekładać doświadczeń niemieckich na polskie realia i uznać, że również u nas liczba ubezpieczonych, którzy skorzystaliby z uprawnień do wcześniejszej emerytury z tytułu długiego stażu, wyniosłaby 1/3 ogólnej liczby wnioskujących. Nie można też jednak wykluczyć takiej tendencji. Dużo będzie zależeć od samej konstrukcji prawa do wcześniejszej emerytury, dopuszczalnego łączenia jej z pracą, wpływu dochodów na jej redukcję i innych elementów związanych z prawem do świadczenia i możliwością jego pobierania.
Podejmując decyzję o wprowadzeniu do polskiego systemu emerytury z tytułu długiego stażu, należy uwzględnić potencjalny koszt takiej zmiany dla Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Wynikać on będzie m.in. z:
  • konstrukcji prawa do takiego świadczenia (uznania, jakiego rodzaju okresy stażowe są uwzględniane, np. jeśli nie są brane pod uwagę okresy nieskładkowe, trudniej nabyć prawo do takiej emerytury, a ponadto może ona podlegać zawieszeniu lub zmniejszeniu w związku z osiąganiem przychodów z pracy itp.),
  • skłonności ubezpieczonych do ubiegania się o tego typu świadczenia (w Niemczech jest ona duża),
  • istnienia w polskim systemie mniejszej lub większej populacji ubezpieczonych legitymujących się bardzo długim stażem,
  • konstrukcji wysokości emerytury, która może zniechęcać do wcześniejszego wnioskowania o to świadczenie.
Jak już pisałem, w Niemczech około 1/3 ubezpieczonych spełnia warunki do uzyskania emerytury z tytułu szczególnie długiego stażu (45 lat). Świadczy to o aktywności i pracowitości ubezpieczonych w tym kraju. Warto nadmienić, że w większym stopniu ten rodzaj emerytury wykorzystywany jest w starych landach (byłej NRD) niż w nowych.
Istotne jest również powiązanie wcześniejszego wieku uprawniającego w Niemczech do emerytury z tytułu szczególnie długiego stażu z powszechnym wiekiem emerytalnym, który jest podwyższany. To pokazuje na spójność rozwiązań prawnych w niemieckim systemie.
Należy pamiętać, że zbyt restrykcyjne zdefiniowanie stażu branego pod uwagę do uprawnienia do wcześniejszej emerytury może skutkować odwrotnie – symboliczną, nieliczną grupą osób, które będą w stanie spełnić warunki nabycia prawa do takiego świadczenia, czyli stworzeniem iluzorycznego uprawnienia emerytalnego.
Należy więc wyważyć kwestie finansowe oraz społeczne. W szczególności warto uwzględnić, że w Polsce część społeczeństwa pracowała w różnych okresach życia na umowach zlecenia lub na umowach o dzieło nieobjętych ubezpieczeniami społecznymi. Taki przerywany staż ubezpieczeniowy czy też przerywane zatrudnienie pracownicze mogą okazać się barierą w uzyskaniu prawa do wcześniejszej emerytury, gdyby uzależnić je wyłącznie od okresów opłacania składek bądź od okresów pracowniczych i nie uwzględnić żadnych okresów nieskładkowych.

Spójność rozwiązań

Tak czy inaczej, ewentualne wprowadzenie w Polsce emerytury z tytułu długiego stażu (czy to w wersji wcześniejszej emerytury po ukończeniu wieku, czy też w wersji bez względu na wiek) powinno wiązać się z zapewnieniem spójności systemowej i komplementarności wobec pozostałych rozwiązań funkcjonujących w systemie emerytalnym w Polsce.
Podstawowa kwestia to aksjologia rozwiązania. Dopiero odpowiedź na pytanie, jaki jest cel tego typu emerytury, pozwoli na skonstruowanie całości elementów konstrukcji prawa do niej. Fundamentalne jest więc określenie, dla kogo i z jakiego powodu byłaby przewidziana (jaka ma być w tym przypadku konstrukcja ryzyka emerytalnego). Istotne jest m.in. udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy dopuszczalne powinno być łączenie tego świadczenia z pracą (np. dopuszczenie go w ramach pułapów zarobkowania). Innymi słowy, czy miałyby tu zastosowanie analogiczne uregulowania jak przy łączeniu przychodów z pobieraniem wcześniejszych emerytur i rent. Ważne jest też określenie wieku możliwego przejścia na taką emeryturę oraz rodzaju okresów stażowych branych pod uwagę do otwarcia prawa do tego typu świadczenia.
Kolejną kwestią jest określenie, na jakich zasadach taka emerytura miałaby być obliczana:
  • według formuły emerytalnej dla osób ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. (system zdefiniowanego świadczenia oparty na środkach zewidencjonowanych na koncie emerytalnym prowadzonym przez ZUS),
  • według formuły emerytalnej dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. (system zdefiniowanej składki, z częścią socjalną),
  • według jakiejś innej (jakiej?) formuły.
Należy bowiem pamiętać, że sposób obliczania wcześniejszej emerytury za długi staż będzie mieć wpływ na decyzje ubezpieczonych o skorzystaniu z możliwości przejścia na nią bądź chęci poczekania na świadczenie w powszechnym wieku emerytalnym.

Kontekst europejski

Funkcjonowanie Polski w unijnej koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego będzie skutkować uwzględnianiem do nabycia prawa do takiej wcześniejszej emerytury również stażu ubezpieczeniowego nabytego za granicą w państwach członkowskich UE i EFTA (Norwegii, Islandii, Liechtensteinie, Szwajcarii) oraz państwach, z którymi Polskę łączą umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym (np. USA, Kanada).
Osoba, która migrowała zarobkowo za granicę do tych krajów, będzie więc podlegać ochronie. Dla uzyskania tego typu wcześniejszej emerytury w Polsce będzie można przyjąć staż tej osoby za granicą (świadczenie będzie w takiej sytuacji obliczone proporcjonalnie do stosunku okresów ubezpieczenia z państwa ustalającego to świadczenie do sumy okresów ubezpieczenia we wszystkich państwach UE/EFTA posiadanych przez osobę). Gwarantuje to art. 6 unijnego rozporządzenia UE nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (a dla pracy w szczególnych warunkach – art. 51 tego rozporządzenia), które ma bezpośrednie zastosowanie we wszystkich państwach Unii. Warunkiem jest posiadanie w Polsce co najmniej roku ubezpieczenia (okresów składkowych i nieskładkowych).
Członkostwo Polski w UE gwarantuje Polakom ułatwienia przy ubieganiu się o wcześniejsze emerytury w innych państwach Unii. O emeryturę wcześniejszą z tytułu długiego stażu w Niemczech mogą się ubiegać również Polacy, a do spełnienia warunków stażowych wymaganych przez prawo niemieckie mogą być zaliczane okresy ubezpieczenia (pracy, odpowiednie inne) w Polsce, o ile w Niemczech mają co najmniej roczny okres ubezpieczenia. Polacy mogą się ubiegać o takie emerytury we wszystkich państwach UE, a uwzględniony dla ich przyznania będzie cały odpowiedni staż spełniony we wszystkich państwach Unii, w tym w Polsce.
Poza przykładem niemieckim można przytoczyć też włoski. Funkcjonuje tam emerytura z tytułu szczególnie długiego okresu zatrudnienia. Aby ją uzyskać, trzeba legitymować się co najmniej 35-letnim okresem składkowym we Włoszech i mieć 60 lat lub alternatywnie wykazać 40-letni okres składkowy niezależnie od wieku wnioskodawcy. Osoba, która była ubezpieczona we Włoszech co najmniej rok, a ma w tym kraju zbyt krótki składkowy staż zatrudnienia do otrzymania wcześniejszej emerytury za wyjątkowo długi staż, może się posiłkować odpowiednimi okresami spełnionymi w Polsce.
Staż z różnych państw sumuje się przy rozpatrywaniu wniosku o wcześniejszą emeryturę, jeśli w państwie przyznającym to świadczenie wynosi co najmniej rok. Zgłaszając taki wniosek, wnioskodawca powinien więc wyszczególnić cały staż ubezpieczeniowy we wszystkich państwach UE i EFTA.
Publikacja jest wyrazem prywatnych poglądów autora.