Specyficzne cechy dotyczące danego rodzaju zadań lub stanowisk mogą prowadzić do zwiększonej wypadkowości lub do powstania choroby zawodowej. Wówczas tym ważniejsze staje się zapewnienie pracownikowi przez pracodawcę właściwych warunków pracy
Praca świadczona przez człowieka nie ma jednakowego charakteru. Z tego względu prawo pracy nie traktuje każdej pracy tak samo. Dokonuje jej zróżnicowania, zarówno pod względem normowania, jak i wartościowania. W szczególności z uwagi na stopień jej uciążliwości, szkodliwości i niebezpieczeństwa związanego z jej wykonywaniem (zarówno w aspekcie fizycznym, jak i psychicznym).
Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Jego obowiązkiem jest nie tylko zapoznanie pracownika z ogólnymi przepisami i zasadami bhp, lecz także wskazanie na konkretne zagrożenia występujące na stanowisku, na którym będzie wykonywał swoje obowiązki (wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 17 maja 2012 r., sygn. akt III APa 7/12). Zatrudniającemu pracownika w warunkach niewątpliwie stwarzających zagrożenie dla zdrowia nie można przypisać, tylko na podstawie tej okoliczności, bezprawności zachowania (wyrok Sądu Najwyższego z 13 października 2004 r., sygn. akt II UK 452/03). Jednak zaniedbanie obowiązku zapewnienia pracownikom bezpiecznego stanowiska pracy uzasadnia odpowiedzialność pracodawcy na zasadzie winy (wyrok SN z 14 grudnia 2000 r., sygn. akt II UKN 207/00). Z tego też względu obowiązany jest bezwzględnie chronić zdrowie i życie pracowników. Jest to przepis ius Mogens, co powoduje, że pracodawca (nawet za zgodą pracownika czy w porozumieniu ze związkami zawodowymi) nie może go w żaden sposób zawęzić czy uchylić (odstąpić od jego stosowania).
W terminologii z zakresu bhp występuje wielość pojęć, w tym m.in.: prace szczególnie szkodliwe, uciążliwe, niebezpieczne, szczególnie niebezpieczne, przy użyciu materiałów niebezpiecznych, w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze, wykonywane przy udziale co najmniej dwóch pracowników. Pojęcia te mają różne znaczenie, gdyż nie zawsze są definiowane przez akty prawne. Z tego też względu przy ich stosowaniu napotykamy na istotne trudności interpretacyjne. Pomocne przy ich wyjaśnianiu są normy techniczne – należy jednak pamiętać, że nie są one powszechnie obowiązujące i nie są to normy pracy w rozumieniu art. 83 k.p. Zgodnie bowiem z art. 5 pkt 3 ustawy z 12 września 2002 r. o normalizacji (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 1483) są do dobrowolnego stosowania. Zatem także normy techniczne już nieobowiązujące mogą być pomocne przy wykładni konkretnych pojęć.

w warunkach niebezpiecznych

Praca w warunkach niebezpiecznych to praca wykonywana w kontakcie z czynnikami niebezpiecznymi. Zgodnie z poprzednio obowiązującą normą PN-Z-08052:1980 i aktualnie obowiązującą normą PN ISO 45001:208(E) czynnik niebezpieczny to taki, „którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do urazu”. Dlatego należy uznać, że w odróżnieniu od czynnika szkodliwego czy uciążliwego jego działanie jest natychmiastowe.
Czynnikami niebezpiecznymi będą niewątpliwie takie czynniki mechaniczne jak wystające lub pozostające w ruchu części maszyny czy urządzeń, śliskie powierzchnie, powierzchnie położone powyżej lub poniżej poziomu odniesienia, z których można spaść lub na których można zostać zasypanym, ostre krawędzie czy wystające elementy. Czynnikiem niebezpiecznym będzie też używanie prądu elektrycznego czy gazu. Zaliczyć do nich należy także niewątpliwie wszelkie oddziaływanie czynników chemicznych, fizycznych i biologicznych. Obecnie problematykę tę reguluje rozporządzenie z 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. poz. 1286). Wprowadza ono następujące pojęcia: najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS), najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) oraz najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP).

wykonywana przez co najmniej dwie osoby

Wykonywanie pracy w warunkach szczególnie niebezpiecznych związane jest z odrębnym pojęciem, a mianowicie „prac, które winny być wykonywane przez co najmniej dwie osoby w celu zapewnienia asekuracji” Niemniej obie kategorie: „prace w warunkach szczególnie niebezpiecznych” i prace, które winny być „wykonywane przez co najmniej dwie osoby w celu zapewnienia asekuracji” – nie są tożsame, choć charakteryzują się występowaniem zwiększonych zagrożeń dla zdrowia, a nawet życia osób je wykonujących. Stanowisko to znajduje uzasadnienie w tym, że w niektórych przypadkach prace uznane za szczególnie niebezpieczne nie powinny być wykonywane tylko samodzielnie przez pracownika i winien mu przy takiej pracy towarzyszyć co najmniej jeszcze jeden pracownik. Z tego też względu formalnie są to różne kategorie prac. Według aktualnego stanu prawnego pojęcia tego używa par. 28 ust. 4 rozporządzenia z 28 marca 2013r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych (Dz.U. poz. 492). Odnosi się do niego również art. 225 k.p., gdzie w par. 2 stwierdzono, że wykaz prac, przy których istnieje możliwość wystąpienia szczególnego zagrożenia dla zdrowia lub życia ludzkiego i które wykonywane winny być przez co najmniej dwie osoby, w celu zapewnienia asekuracji, pracodawca ustala po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami, uwzględniając przepisy wydane na podstawie art. 23715 k.p.

szczególnie niebezpieczna

Termin „prace szczególnie niebezpieczne” został zdefiniowany przez rozporządzenie z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003r. nr 69, poz. 1650 ze zm.). Zgodnie z par. 80 ust. 1 tego rozporządzenia za prace takie uważane są „prace wymienione w tym rozporządzeniu, oraz prace określone jako szczególnie niebezpieczne w innych przepisach dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy lub w instrukcjach eksploatacji urządzeń i instalacji, a także inne prace o zwiększonym zagrożeniu lub wykonywane w utrudnionych warunkach, uznane przez pracodawcę jako szczególnie niebezpieczne”. W rozporządzeniu do takich prac (rozdział 6) zaliczone zostały: roboty budowlane, rozbiórkowe, remontowe i montażowe, prowadzone bez wstrzymania ruchu zakładu pracy lub jego części; prace w zbiornikach, kanałach, wnętrzach urządzeń technicznych i w innych niebezpiecznych przestrzeniach zamkniętych; prace na wysokościach, prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych. Jak zwraca się uwagę w literaturze, z przytoczonej definicji i wykazu prac szczególnie niebezpiecznych wynika, że podział czynników występujących w procesie pracy (szkodliwe, niebezpieczne) nie stanowi podstawy zaliczenia przez prawodawcę prac do szczególnie niebezpiecznych, co może sugerować niekonsekwencję w przyjętych klasyfikacjach. Należy jednak zwrócić uwagę na kilka istotnych elementów definicji prac szczególnie niebezpiecznych, zawartej w rozporządzeniu, takich jak: cel, dla którego takie pojęcie zostało wprowadzone do tego aktu prawnego, brak w definicji określenia tych prac (jako związanych z występowaniem czynników niebezpiecznych), wymienienie przez prawodawcę prac przy użyciu materiałów, a nie czynników niebezpiecznych. Takie kryterium zostało również przyjęte w przepisach z zakresu bhp, w których wskazano prace szczególnie niebezpieczne, np. w rozporządzeniu z 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz.U. nr 81, poz. 716).
Rozporządzenie z 26 września 1997 r. wprowadza także termin „prace przy użyciu materiałów niebezpiecznych”. Zgodnie z par. 91: „Materiałami niebezpiecznymi w rozumieniu rozporządzenia są w szczególności substancje i preparaty chemiczne sklasyfikowane jako niebezpieczne, zgodnie z przepisami o substancjach i preparatach chemicznych, oraz materiały zawierające szkodliwe czynniki biologiczne zakwalifikowane do 3 lub 4 grupy zagrożenia zgodnie z przepisami w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki”. W tym kontekście za szczególnie niebezpieczne można uznać prace, które mogą powodować nie tylko uraz, lecz także schorzenie (chorobę pracownika). Należy zauważyć, że pojęcie to zostało ustanowione w celu ustalenia szczególnych zasad, procedur i działań prewencyjnych wymaganych ze względu na skutki dla życia i zdrowia, jakie mogą wystąpić przy wykonywaniu takich prac. Istotny jest również fakt, że czynnik zakwalifikowany jako szkodliwy może, w zależności od poziomu oddziaływania na organizm pracownika lub warunków, w jakich występuje, stać się niebezpieczny (np. przez zastosowanie substancji wybuchowych, żrących, toksycznych czy wystąpienie zjawiska hałasu, który może spowodować uszkodzenie narządów ucha). Dlatego w definicji prac szczególnie niebezpiecznych prawodawca jako kryterium kwalifikacji przyjął rodzaj prac, jakie należy zakwalifikować jako szczególnie niebezpieczne, nie zaś czynnik, który ewentualnie powoduje to szczególne niebezpieczeństwo.
Pojęcie prace szczególnie niebezpieczne występuje również w rozporządzeniu z 14 lipca 2010 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w hutnictwie żelaza i stali (Dz.U nr 142, poz. 951). Zapis w par. 5 odnosi się do instalacji i urządzeń gazowych, dzieląc miejsca, w których może wystąpić zagrożenie gazowe, na trzy strefy. Uznano w nim, że: „Prace wykonywane w pierwszej i drugiej strefie zagrożenia gazowego powinny być traktowane jako prace szczególnie niebezpieczne, określone w przepisach w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy”. Pojęciem tym posługuje się także rozporządzenie z 15 marca 2011 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy produkcji filmowej (Dz.U. nr 75, poz. 401), gdzie w par. 11 uznano, że prace z zastosowaniem efektów pirotechnicznych zalicza się do prac szczególnie niebezpiecznych i wymagających zastosowania środków ochrony zbiorowej i indywidualnej.
Należy zauważyć, że zgodnie z par. 80 ust. 1 rozporządzenia z 26 września 1997 r. pracodawca został uprawniony także do samodzielnego zadecydowania, które prace będą uznane za szczególnie niebezpieczne. W tym przypadku ustawodawca wskazuje jedynie, że mogą to być prace o zwiększonym ryzyku lub wykonywane w utrudnionych warunkach. Wskazuje więc tylko, jakiego rodzaju mogą to być prace, bez określenia, czy i jakie czynniki wpływają na to, że będą to prace szczególnie niebezpieczne.

w warunkach szczególnego zagrożenia dla zdrowia i życia ludzkiego

W omawianej dziedzinie występuje jeszcze inne pojęcie niż „prace w warunkach niebezpiecznych” czy „prace szczególnie niebezpieczne”. Chodzi o wykonywanie „prac w warunkach szczególnego zagrożenia dla zdrowia i życia ludzkiego”. Problematykę tę reguluje m.in. przywołane rozporządzenie z 28 marca 2013r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy urządzeniach energetycznych. Zgodnie z par. 28 ust. 2 należy do nich zaliczyć w szczególności prace:
1) wewnątrz niebezpiecznych przestrzeni zamkniętych, komór paleniskowych kotłów, kanałów spalin, elektrofiltrów, absorberów, walczaków kotłów, kanałów i lejów zsypowych, rurociągów sieci cieplnych oraz w zbiornikach paliw płynnych i gazowych;
2) wewnątrz zasobników węgla lub biomasy oraz zasobników pyłu węglowego lub biomasy;
3) niebezpieczne pod względem pożarowym wykonywane w strefach zagrożenia wybuchem;
4) w obiegach wody elektrowni i elektrociepłowni wymagające wejścia do kanałów, rurociągów, rur ssawnych i zbiorników, jak również prace na ujęciach i zrzutach wody wykonywane z pomostów, łodzi lub barek oraz prowadzone pod powierzchnią wody;
5) z zakresu konserwacji, remontów, montażu, kontrolno-pomiarowego, wykonywane wewnątrz turbin wiatrowych lub gondoli oraz prace z zakresu zewnętrznej konserwacji gondoli lub śmigieł wirnika turbiny wiatrowej;
6) wykonywane w pobliżu nieosłoniętych urządzeń elektroenergetycznych lub ich części, znajdujących się pod napięciem;
7) przy urządzeniach elektroenergetycznych wyłączonych spod napięcia, lecz uziemionych w taki sposób, że którekolwiek z uziemień nie jest widoczne z miejsca wykonywania pracy;
8) w wykopach, z zakresu konserwacji, remontów, kontrolno-pomiarowego, wykonywane przy gazociągach lub innych urządzeniach gazowniczych oraz rurociągach sieci cieplnych;
9) konserwacyjne, modernizacyjne lub remontowe przy kolejowej sieci trakcyjnej znajdującej się pod napięciem;
10) przy wyłączonych spod napięcia lub znajdujących się w budowie elektroenergetycznych liniach napowietrznych, które krzyżują się w strefie ograniczonej uziemieniami ochronnymi z liniami znajdującymi się pod napięciem lub mogącymi znaleźć się pod napięciem, w tym przewodami trakcji elektrycznej;
11) na skrzyżowaniach linii elektroenergetycznych znajdujących się pod napięciem lub mogących znaleźć się pod napięciem i przewodami trakcji elektrycznej;
12) przy wyłączonym spod napięcia torze wielotorowej elektroenergetycznej linii napowietrznej o napięciu 1 kV i powyżej, jeżeli którykolwiek z pozostałych torów linii pozostaje pod napięciem;
13) konserwacyjne, remontowe lub montażowe przy urządzeniach i instalacjach rozładowczych paliw płynnych i gazowych.

w warunkach szkodliwych i uciążliwych

Praca w warunkach uciążliwych lub szkodliwych jest dozwolona, jednak świadczenie jej jest ściśle reglamentowane przez prawo. Samo to pojęcie nie zostało jednak wprost zdefiniowane w regulacjach prawa pracy. W praktyce przyjmuje się, że praca w warunkach szkodliwych to praca wykonywana w kontakcie z czynnikami szkodliwymi. Zgodnie z poprzednio obowiązującymi normami PN-Z-08052:1980 czy PN-N-18001:1999 czynnik szkodliwy to taki, „którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do schorzenia”. Należą do tej grupy te czynniki, w odniesieniu do których ustalone zostały dopuszczalne wartości, a więc: czynniki chemiczne, pyły i czynniki fizyczne, takie jak hałas, drgania, mikroklimat gorący bądź zimny, promieniowanie optyczne czy pola elektromagnetyczne. Mogą to być również warunki biologiczne. Czynniki biologiczne mogą wywoływać choroby, co w konsekwencji może prowadzić do konieczności zastosowania szczególnego rodzaju leczenia, rehabilitacji czy profilaktyki.
Z kolei za prace w warunkach uciążliwych uznaje się prace powodujące nadmierne obciążenie organizmu (np. bardzo ciężka praca fizyczna) lub wykonywane w kontakcie z czynnikami uciążliwymi (fizycznymi i psychicznymi). Zgodnie z normą PN-N-18004:2001 za czynnik uciążliwy uważa się taki, „którego oddziaływanie na pracującego może spowodować złe samopoczucie lub nadmierne zmęczenie, nie prowadząc do trwałego pogorszenia stanu zdrowia”. Do czynników uciążliwych należy zaliczyć m.in. hałas, mikroklimat (zimny, gorący), monotonię, monotypię, obciążenie psychiczne lub statyczne, oświetlenie, wysiłek fizyczny. W konsekwencji zjawiska te mogą prowadzić do zmniejszenia koncentracji pracownika, obniżenia jego wydajności, a tym samym i jakości pracy oraz do absencji z powodu choroby.

w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze

Pojęcie pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze jest często mylone w praktyce z terminem „prace szkodliwe”. Rozróżnienie pojęcia pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze od innych niepożądanych dla pracownika szkodliwych czy niebezpiecznych warunków pracy było wynikiem przyjęcia przepisów uprawniających pewne grupy pracowników do uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury. Powyższe zagadnienie reguluje rozporządzenie z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43). Powyższy akt prawny w załączniku A zawiera wykaz prac świadczonych w szczególnych warunkach, których wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego. Jest to de facto 305 stanowisk pracy czy rodzajów wykonywanej pracy, w różnych działach gospodarki (od np. górnictwa, poprzez transport, energetykę, hutnictwo, przemysł metalowy, budownictwo, po przemysł leśny czy formowanie szkła), której świadczenie upoważnia do wcześniejszej emerytury. Wykaz kolejnych 46 rodzajów prac czy stanowisk, których wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego, zawiera załącznik B (do 6 czerwca 1996r. obowiązywał także załącznik C dotyczący wykazu prac w szczególnym charakterze, których wykonywanie także uprawniało do niższego wieku emerytalnego). W celu uzyskania uprawnień wynikających z rozporządzenia (art. 2 ust. 1) wymagane jest, aby praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy (uchwała SN z 13 lutego 2002 r., sygn. akt III ZP 30/01). Niestety przywołane rozporządzenie nie definiuje pojęcia pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. [ramki 1 i 2]

Ramka 1

Co mówią ustawy ©℗
I. Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1270 ze zm.) definiuje, na czym polega praca w „szczególnych warunkach”. Otóż w art. 32 ust. 2 stwierdza, że „(…) za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia”. Z kolei art. 32 ust. 3 nie definiuje pojęcia pracy o szczególnym charakterze, lecz wskazuje, że za pracowników zatrudnionych w takim charakterze uważa się:
• pracowników organów kontroli państwowej,
• pracowników organów administracji celnej,
• pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną,
• dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy,
• nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z 26 stycznia 1982 r. – Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 967 ze zm.),
• żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Biura Ochrony Rządu, Służby Ochrony Państwa, Służby Celnej, Służby Celno-Skarbowej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej,
• pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15 pkt 1a–5 i 8 ustawy z 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej (Dz.U. z 2019 r. poz. 1372 ze zm.).
II. Ustawa z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1924) posługuje się tymi pojęciami w celu określenia prac uzasadniających przechodzenie na wcześniejszą emeryturę. Zgodnie z jej art. 3 ust. 2 przez prace w szczególnych warunkach należy rozumieć prace, które:
• związane są z określonymi w ustawie czynnikami ryzyka,
• z wiekiem mogą spowodować z dużym prawdopodobieństwem trwałe uszkodzenie zdrowia,
• wykonywane są w warunkach środowiska pracy determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi,
• mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej z wiekiem ich realizacja przekracza możliwości pracownika.
Czynnikami ryzyka determinowanymi siłami natury są prace: pod ziemią, na wodzie, pod wodą, w powietrzu. Z kolei czynnikami ryzyka determinowanymi procesami technologicznymi są prace w warunkach gorącego i zimnego mikroklimatu, bardzo ciężkie prace fizyczne, prace w warunkach podwyższonego ciśnienia, ciężkie prace fizyczne z bardzo dużym obciążeniem statycznym wynikającym z konieczności pracy w wymuszonej, niezmiennej pozycji ciała. W przypadku czynników determinowanych procesami technologicznymi definicja jest uzupełniona o wskaźniki, które muszą być osiągnięte w celu uznania tych prac za prace w szczególnych warunkach. Istotne jest również to, że mimo istnienia prac, w trakcie których osiągnięte zostają wskazane w ustawie wskaźniki, np. wydatku energetycznego, niekoniecznie uzasadnia to ubieganie się o prawo do emerytury pomostowej. Konieczne jest bowiem spełnienie dodatkowego warunku, jakim jest rodzaj wykonywanej pracy wymieniony w załączniku nr 1 do ustawy.
Z kolei prace o szczególnym charakterze zostały zdefiniowane w tej ustawie w art. 3 ust. 3 jako wymagające szczególnej sprawności psychofizycznej i szczególnej odpowiedzialności. Ustalenie takich właściwości ustawodawca uzasadnił tym, że prace te muszą być wykonywane w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu i życiu innych osób. W tym przypadku możliwość wykonywania prac w sposób zapewniający bezpieczeństwo zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego, na skutek pogorszenia się sprawności psychofizycznej człowieka. Podobnie jak w przypadku prac w szczególnych warunkach rodzaj wykonywanej pracy wymagającej cech przewidzianych w definicji musi być wymieniony w załączniku nr 2 do ustawy.
Jak wynika z przytoczonych definicji, prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze są odrębną kategorią, a przyjęte w ustawie kryteria ich klasyfikacji nie pokrywają się z kryteriami przyjętymi dla sklasyfikowania prac szkodliwych, uciążliwych i szczególnie niebezpiecznych.

Ramka 2

Co wynika z orzecznictwa
Definiowaniem warunków szczególnych zajęło się również orzecznictwo sądowe. W uzasadnieniu do wyroku SN z 20 października 2015 r. (sygn. akt III UK 31/15) uznano, że: „(…) pracami w szczególnych warunkach są prace o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości, co oznacza, że oba te elementy (znaczna szkodliwość dla zdrowia i znaczny stopień uciążliwości) muszą występować równocześnie. Praca w warunkach szkodliwych nie jest zatem tożsama z pracą w szczególnych warunkach. Konieczne jest bowiem, aby praca ta była równocześnie pracą o znacznej uciążliwości, a takie zostały rodzajowo wymienione w załączniku do rozporządzenia. Oznacza to, że pracą o znacznej szkodliwości dla zdrowia i o znacznym stopniu uciążliwości dla osoby, która nie wykonuje – jako podstawowych – prac wymienionych w wykazie A, stanowiącym załącznik do rozporządzenia, są wyłącznie czynności nadzoru i kontroli nad tymi pracami, zgodnie z poz. 24 działu XIV tego wykazu, nie zaś wykonywanie innych prac, choćby w tych samych szkodliwych warunkach” (zob. też wyrok SN z 10 kwietnia 2014 r., sygn. akt I UK 388/13). ©℗
Okresy pracy w szczególnych warunkach stwierdza zakład pracy, na podstawie posiadanej dokumentacji, w świadectwie wykonywania prac w szczególnych warunkach, wystawionym według wzoru stanowiącego załącznik do przepisów wydanych na podstawie par. 1 ust. 2 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. lub w świadectwie pracy. Okresy zatrudnienia przy wykonywaniu prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (uzasadniającymi prawo do emerytury w obniżonym wieku) uwzględnia się jednak w treści świadectwa pracy pod warunkiem, że praca była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu obowiązującym na danym stanowisku pracy. Sformułowanie „praca wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy” nie zostało wprawdzie zdefiniowane prawnie, lecz w powszechnie funkcjonującym jego rozumieniu uważa się, że chodzi tu o pracę należącą do podstawowych, określonych przez pracodawcę zadań pracownika, wykonywaną ciągle i na pełny etat. Zatem wykonywanie pracy w niepełnym wymiarze czasu pracy lub wykonywanie różnego rodzaju prac, nie tylko tych wymienionych w rozporządzeniu, nie może stanowić podstawy do zaliczenia tego okresu do stażu pracy uprawniającego do emerytury z tytułu pracy w warunkach szkodliwych dla zdrowia. Dodatkowo warto wskazać na wyrok SN z 31 stycznia 2017r. (sygn. akt II UK 672/15), gdzie uznano, że „wyjątkowy charakter prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym, możliwość zakwalifikowania pracy na danym stanowisku jako pracy wykonywanej w szczególnych warunkach u pracodawcy, którego podstawowa działalność nie należy do branży, do której przyporządkowane jest dane stanowisko pracy, jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy wykonywanie tej pracy oznacza narażenie na tożsame szkodliwe czynniki właściwe branży przypisanej do stanowiska wymienionego w wykazie A rozporządzenia (…)”.
Na marginesie warto dodać, że zgodnie z par. 3 rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. za okres zatrudnienia wymagany do uzyskania emerytury uważa się okres wynoszący 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, liczony łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczanymi do okresów zatrudnienia. Z kolei zgodnie z par. 4 pracownik, który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki: osiągnął wiek emerytalny wynoszący: 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn, ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Na koniec warto wskazać na orzeczenie SN z 21 listopada 2001 r. (sygn. akt II UKN 598/00), w którym uznano, że „o uprawnieniu do emerytury na podstawie par. 2 rozporządzenia decyduje łączne spełnienie przez pracownika wszystkich warunków określonych w tym przepisie, a nie jego przekonanie, że charakter lub warunki pracy wystarczają do uznania jej za wykonywaną w szczególnych warunkach”.

konsekwencje prawne dla pracodawcy

Jeżeli pracodawca dopuści pracownika do świadczenia pracy w warunkach stwarzających dla niego zagrożenie i w jego wyniku pracownik poniesie szkodę, nawet niebędącą konsekwencją wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, to zobowiązany będzie do jej wyrównania. Z kolei, jeżeli pracownik uległ wypadkowi przy pracy lub zachorował na chorobę zawodową, to pracodawca będzie ponosił odpowiedzialność na zasadach kodeksu cywilnego. Szkodą będzie każde umniejszenie w majątku poszkodowanego pracownika pozostające w normalnym związku przyczynowo-skutkowym z wykonywaną pracą w tych warunkach. Z tego też względu szkodą może być np. konieczność lepszego, innego odżywania się, zakupu lekarstw czy koszty poniesione w trakcie wizyt lekarskich (opłata za wizytę, dojazd), koszty przeprowadzonych zabiegów medycznych (operacji), pobyt w prywatnym szpitalu, a także zmniejszenie przychodów z powodu konieczności przejścia na rentę. W wyniku tego pracodawca może być zobowiązany do wypłaty renty wyrównawczej, odszkodowania lub zadośćuczynienia.