Pozwala na to nowelizacja procedury cywilnej. Od 7 listopada orzeczenie organu rentowego będzie mogło być nie tylko zmienione, lecz także uchylone już w pierwszej instancji.
W cieniu dużych zmian w procedurze cywilnej stoi nowelizacja przepisów o postępowaniu w sprawach z ubezpieczeń społecznych. Od 7 listopada, bo wtedy wchodzi ona w życie, sądowy spór z ZUS może wyglądać inaczej. Przede wszystkim wprowadzono możliwość uchylania decyzji organu rentowego przez sąd I instancji, w sytuacji gdy była ona wydana z rażącym naruszeniem procedury. Dotychczas nawet gdy ZUS przeprowadził postępowanie niestarannie, to sąd nie mógł nakazać jego ponownego rozpoznania. Niezależnie od tego musiał orzec merytorycznie o prawie lub zobowiązaniu osoby składającej odwołanie.
Jednak zmiany w prawie niestety tylko częściowo rozwiązują ten problem. Przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania nie dotyczy bowiem wszystkich decyzji ZUS, np. takich jak odmowa przyznania emerytury czy zasiłku. Niemniej jednak zdaniem ekspertów dobrze się stało, że sąd I instancji w ogóle będzie mógł wydać orzeczenie uchylające decyzje ZUS wydane z naruszeniem procedury. Dotychczas takiej możliwości po prostu brakowało.
Dla ubezpieczonych ważna jest jeszcze inna zmiana. Od 7 listopada część ich spraw będzie rozpatrywana w postępowaniu uproszczonym. Dotyczy to spraw rozpatrywanych przez sądy rejonowe oraz sporów o rentę. Na etapie konsultacji projektu nowelizacji kwestia ta budziła wiele wątpliwości, chociażby dlatego że w postępowaniu uproszczonym nie można skorzystać ze skargi kasacyjnej. A to zła wiadomość zarówno dla ubezpieczonych, jak i dla ZUS. Podobnie jak to, że i jednej, i drugiej stronie trudniej będzie wówczas powołać biegłego.
Szeroko zakrojona reforma procedury cywilnej objęła także postępowanie przed sądem ubezpieczeń społecznych. Zmian nie jest dużo, ale za to dwie są wręcz rewolucyjne. Pierwsza daje sądowi I instancji uprawnienie do przekazania sprawy ZUS do ponownego rozpoznania. Dotychczas musiał rozpatrzeć ją merytorycznie. Drugą ważną nowością jest przeniesienie dużej części spraw ubezpieczeniowych do postępowania uproszczonego.

Zwrot sprawy

Zgodnie z obecnym brzmieniem kodeksu postępowania cywilnego sąd ma do wyboru dwa działania – albo odwołanie oddalić, co jest równoznaczne z utrzymaniem decyzji ZUS, albo uwzględnić i decyzję ZUS zmienić. Dodatkowe uprawnienia na podstawie art. 47714a ma sąd II instancji, który uchylając wyrok i poprzedzającą go decyzję organu rentowego, może sprawę przekazać do ponownego rozpoznania bezpośrednio organowi rentowemu. Przepis ten służy rozwiązywaniu sytuacji, w których ‒ ze względu na zakres kompetencji sądu ‒ przekazanie sprawy sądowi I instancji nie może doprowadzić do usunięcia uchybień popełnionych przez organ rentowy (tak np. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 14 grudnia 2017 r., sygn. akt III AUa 2228/16). Stosowany jest wówczas, gdy konieczne jest skasowanie decyzji organu rentowego i wydanie nowej, po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania, np. gdy decyzja tego organu nie rozstrzyga o wniosku osoby ubezpieczonej lub rozstrzyga na jej niekorzyść. Ponadto istnieje kilka przypadków związanych z orzekaniem o niezdolności do pracy, w których sąd może decyzję uchylić i przekazać ZUS do rozpoznania (nie ponownego rozpoznania).
Od 7 listopada 2019 r. do art. 47714 zostaje dodany par. 21, zgodnie z którym jeżeli decyzja nakładająca na ubezpieczonego zobowiązanie, ustalająca wymiar tego zobowiązania lub obniżająca świadczenie, została wydana z rażącym naruszeniem przepisów o postępowaniu przed organem rentowym, to sąd uchyla tę decyzję i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania organowi rentowemu. Wyjaśnienia wymaga kilka pojęć. Przede wszystkim – rażące naruszenie przepisów o postępowaniu. ZUS prowadzi postępowanie zgodnie z przepisami kodeksu postepowania administracyjnego. Jednak jeśli je naruszy, nawet dość znacznie, sąd nie może tego skontrolować, bo o prawie lub zobowiązaniu orzeka jedynie merytorycznie. Po zmianach w pewnym sensie taka kontrola będzie możliwa i w ramach sankcji sąd zwróci sprawę do ponownego rozpoznania. Co oznacza zaś decyzja nakładająca na ubezpieczonego zobowiązanie? Będą to wszelkie decyzję, w których ZUS nakazuje wykonanie jakiegoś działania adresatowi decyzji. Można tu wymienić np. decyzję zobowiązującą do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, w sytuacji gdy ktoś pobrał zasiłek chorobowy, a w tym czasie pracował w innym miejscu. Warto zwrócić uwagę, że sąd będzie mógł przekazać sprawę do ponownego rozpoznania tylko w przypadku decyzji, których utrzymanie w mocy wpłynie negatywnie na ubezpieczonego (w rozumieniu takim, że pogorszy się jego obecna sytuacja).
Zwrot sprawy do ZUS wydłuży cały proces. W pozostałych zaś przypadkach, gdzie utrzymanie decyzji ZUS będzie, co prawda, również niekorzystne, ale nie pogorszy sytuacji ubezpieczonego, a jej po prostu nie polepszy (np. decyzja o odmowie przyznania zasiłku, decyzja o odmowie przeliczenia emerytury itd.), postępowanie będzie toczyło się według dotychczasowych reguł. Ubezpieczony jest w takich sytuacjach zainteresowany jak najszybszym rozstrzygnięciem sprawy (np. będzie chciał wyroku zmieniającego decyzję o odmowie przyznania emerytury). Nowe przepisy nie przedłużą w takim przypadku ostatecznego rozstrzygnięcia.

Postępowanie uproszczone

Drugą ważną zmianą jest wprowadzenie zasady, że niektóre sprawy ubezpieczeniowe rozpatruje się w postępowaniu uproszczonym. Do 7 listopada w tym trybie rozpatruje się:
  • roszczenia wynikające z umów, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza 20 tys. zł, a w sprawach o roszczenia wynikające z rękojmi, gwarancji jakości lub z niezgodności rzeczy sprzedanej konsumentowi z umową, jeżeli wartość przedmiotu umowy nie przekracza tej kwoty;
  • sprawy o zapłatę czynszu najmu lokali mieszkalnych i opłat obciążających najemcę oraz opłat z tytułu korzystania z lokalu mieszkalnego w spółdzielni mieszkaniowej bez względu na wartość przedmiotu sporu.
Po tej dacie art. 5051 k.p.c. ulegnie znacznej modyfikacji. Zgodnie z jego nowym brzmieniem w postępowaniu uproszczonym rozpoznaje się sprawy o świadczenie, jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekracza 20 tys. zł, a w sprawach o roszczenia z rękojmi lub gwarancji ‒ jeżeli wartość przedmiotu umowy nie przekracza tej kwoty. Z tej kategorii wyłączone są następujące grupy spraw, których w postępowaniu uproszczonym się nie rozpatruje:
  • należące do właściwości sądów okręgowych,
  • małżeńskie i z zakresu stosunków między rodzicami a dziećmi,
  • z zakresu prawa pracy rozpoznawane z udziałem ławników,
  • z zakresu ubezpieczeń społecznych, z wyjątkiem spraw wymienionych w art. 4778 par. 2 k.p.c. i spraw o rentę.
Z kolei sprawy wymienione w art. 4778 par. 2 k.p.c. to te należące do właściwości sądów rejonowych, a więc o:
  • zasiłek chorobowy, wyrównawczy, opiekuńczy, macierzyński oraz pogrzebowy,
  • świadczenie rehabilitacyjne,
  • odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy rolniczej, wypadku w drodze do pracy lub z pracy, wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, wypadku lub choroby zawodowej pozostającej w związku z czynną służbą wojskową albo służbą w Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Służbie Wywiadu Wojskowego, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Biurze Ochrony Rządu, Służbie Ochrony Państwa, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej i Służbie Celno-Skarbowej,
  • ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności.
Sąd będzie mógł zdecydować o tym, że dana sprawa nie będzie rozpatrywana w tym postepowaniu. Jak mówi przepis – jeżeli może to przyczynić się do sprawniejszego rozwiązania sporu. Na ile sąd będzie z tego korzystał? Nie wiadomo.
Jak widać, całkiem spora liczba spraw wszczętych złożeniem odwołania do ZUS może być rozpatrywana w tym trybie. Co to oznacza dla odwołujących? Przede wszystkim nieco inne zasady dotyczące powoływania biegłych oraz formułowania zarzutów apelacji. Zgodnie ze znowelizowanym art. 5057 k.p.c ilekroć ustalenie zasadności lub wysokości świadczenia powinno nastąpić przy zastosowaniu wiadomości specjalnych, od uznania sądu zależy powzięcie samodzielnej oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy albo zasięgnięcie opinii biegłego. Co jednak najważniejsze, opinii biegłego się nie zasięga, jeżeli jej przewidywany koszt miałby przekroczyć wartość przedmiotu sporu, chyba że uzasadniają to wyjątkowe okoliczności. To może oznaczać, że biegli powoływani będą rzadziej, a przepis może mieć szczególne znaczenie w sprawach o niskie kwoty, np. zasiłku. Na podstawie zaś art. 5057 ust. 3 złożenie zeznań przez świadka nie stoi na przeszkodzie zasięgnięciu jego opinii jako biegłego, także co do faktów, o których zeznał jako świadek, nawet jeżeli uprzednio sporządził opinię na zlecenie podmiotu innego niż sąd.

Ograniczona apelacja

Postępowanie uproszczone wprowadza także ograniczenia w składaniu środków odwoławczych. W postępowaniu zwyczajnym art. 367 par. 1 stwierdza jedynie, że od wyroku sądu I instancji przysługuje apelacja do sądu II instancji. W jej treści należy wskazać zarzuty, a jeśli dotyczą one podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, to należy wskazać fakty ustalone przez sąd I instancji niezgodnie z rzeczywistym stanem rzeczy lub istotne fakty nieustalone. Z kolei art. 5059 k.p.c. wprowadzający przepis szczególny dla postępowania uproszczonego stwierdza, że apelację trzeba oprzeć na konkretnych zarzutach naruszenia:
  • prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie,
  • przepisów postępowania, jeżeli mogło ono mieć wpływ na wynik sprawy.
Po upływie terminu do wniesienia apelacji przytaczanie dalszych zarzutów jest niedopuszczalne.
Do postępowania uproszczonego wprowadzono także zasadę, że w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 1 tys. zł, uzasadnienie wyroku ogranicza się do wyjaśnienia podstawy prawnej z przytoczeniem przepisów prawa. Od uznania sądu zależy rozszerzenie uzasadnienia.

Uszczegółowiona właściwość

Zmieniono też przepisy o właściwości sądów. Na mocy obecnie obowiązujących zasad w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania strona odwołująca się od decyzji wydanej przez organ rentowy, chyba że przepis odrębny stanowi inaczej. Od 7 listopada uszczegółowiono, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych właściwy jest sąd, w którego obszarze właściwości ma miejsce zamieszkania albo siedzibę strona odwołująca się od decyzji wydanej przez organ rentowy lub orzeczenia wydanego przez wojewódzki zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności, jak również występująca z żądaniem w pozostałych sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych. Jeżeli na tej podstawie nie można ustalić sądu właściwego, właściwy jest sąd, w którego obszarze właściwości ma siedzibę organ rentowy, a w sprawie, w której występuje wymieniony inny organ rentowy – ten organ. ©℗
!Od wyroku wydanego w postępowaniu uproszczonym nie przysługuje skarga kasacyjna. W tym przypadku nie ma znaczenia wartość przedmiotu sporu. Kwestia ta budziła wątpliwości już na etapie konsultacji projektu zmian w k.p.c.
Jakie rozstrzygnięcia będzie mógł podjąć sąd
Sąd I instancji może (art. 47714 k.p.c.):
• Oddalić odwołanie.
• Uwzględnić odwołanie i decyzję ZUS zmienić.
• Uchylić decyzję, przekazać ZUS sprawę do rozpoznania i postępowanie umożyć, jeśli w sprawie np. o rentę z tytułu niezdolności do pracy, w której podstawę do wydania decyzji stanowi orzeczenie ZUS (lekarza/komisji), a odwołanie od decyzji opiera się wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzeczenia, pojawiły się nowe okoliczności co do stanu zdrowia, które powstały po dniu złożenia odwołania od tej decyzji;
• Uchylić zaskarżoną decyzję i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania organowi rentowemu – od 7 listopada 2019 r.
Podstawa prawna
Ustawa z 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 1469).
Art. 367 i 47714 ustawy z 23 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 1460 ze zm.).