Zatrudnienie młodocianego pracownika w celu przygotowania zawodowego (nauka zawodu lub przyuczenie) oraz do prac lekkich odbywa się na szczególnych zasadach przewidzianych w kodeksie pracy. Obostrzenia dotyczą m.in. czasu pracy, wymaganej umowy oraz urlopów wypoczynkowych młodocianego.

Młodocianym pracownikiem jest osoba, która ukończyła 15 lat, a nie przekroczyła 18 lat. Tak stanowi art. 190 § 1 kodeksu pracy. Zasadniczo dozwolone jest zatrudnianie tylko tych młodocianych, którzy ukończyli co najmniej ośmioletnią szkołę podstawową (albo gimnazjum) oraz przedstawią świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża ich zdrowiu. Młodociany nieposiadający kwalifikacji zawodowych może być zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego.

Osoba, która jeszcze nie ukończyła 15 lat

Dla osób, które jeszcze nie ukończyły 15 lat przewidziano specjalne obostrzenia. Po pierwsze osoba, która już ukończyła ośmioletnią szkołą podstawową, ale nie ma jeszcze 15 lat, może być zatrudniona jako pracownik młodociany w roku kalendarzowym, w którym kończy 15 lat. Jeżeli jednak osoba, która ukończyła ośmioletnią szkołę podstawową, nie ma jeszcze 15 lat i nie osiągnie tego wieku w danym roku kalendarzowym - wówczas może być zatrudniona tylko w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu.

Z kolei osoba, która nie ukończyła ośmioletniej szkoły podstawowej i dodatkowo nie ma 15 lat, może być zatrudniona tylko w celu przygotowania zawodowego w formie przyuczenia do wykonywania określonej pracy.

Do zawarcia umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego (w formie nauki zawodu lub przyuczenia) konieczne jest uzyskanie zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna prawnego osoby zatrudnianej oraz uzyskanie pozytywnej opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej. W przypadku osoby, która nie ukończyła ośmioletniej szkoły podstawowej i dodatkowo nie ma 15 lat, wymagane jest również uzyskanie zezwolenia dyrektora ośmioletniej szkoły podstawowej, w której obwodzie mieszka ta osoba, na spełnianie obowiązku szkolnego poza szkołą.

Osoba, która jednocześnie: ukończyła 15 lat, nie ukończyła ośmioletniej szkoły podstawowej i spełnia obowiązek szkolny poza szkołą - może (po ukończeniu przyuczenia) być zatrudniona w celu przygotowania zawodowego w formie nauki zawodu.

W szczególnym przypadku osoby, która ukończyła już 18 lat w trakcie nauki w ośmioletniej szkole podstawowej, możliwe jest zatrudnienie na zasadach określonych dla młodocianych w roku kalendarzowym, w którym ukończyła tę szkołę.

Obowiązki pracodawcy młodocianego

W każdym przypadku obowiązkiem pracodawcy jest zapewnić młodocianym pracownikom opiekę i pomoc, niezbędną dla ich przystosowania się do właściwego wykonywania pracy. Trzeba też prowadzić ewidencję pracowników młodocianych.

Z uwagi na fakt, że pracownik młodociany ma obowiązek dokształcać się do ukończenia 18 lat, pracodawca jest obowiązany zwolnić młodocianego od pracy na czas potrzebny do wzięcia udziału w zajęciach szkoleniowych w związku z dokształcaniem się.

Zgodnie z kodeksem pracy młodociany podlega wstępnym badaniom lekarskim przed przyjęciem do pracy oraz badaniom okresowym i kontrolnym w czasie zatrudnienia. Jeżeli lekarz orzeknie, że dana praca zagraża zdrowiu młodocianego, pracodawca musi zmienić rodzaj pracy, a gdy nie ma takiej możliwości, niezwłocznie rozwiązać umowę o pracę i wypłacić odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia.

Pracodawca ma również obowiązek przekazać informacje o ryzyku zawodowym, które wiąże się z pracą wykonywaną przez młodocianego, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami również przedstawicielowi ustawowemu młodocianego (np. rodzicowi).

Umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego

Z młodocianym należy zawrzeć umowę na czas nieokreślony.

Ponadto umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego powinna określać:

  • rodzaj przygotowania zawodowego (nauka zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy);
  • czas trwania i miejsce odbywania przygotowania zawodowego;
  • sposób dokształcania teoretycznego;
  • wysokość wynagrodzenia.

Wypowiedzenie umowy o pracę zawartej w celu przygotowania zawodowego dopuszczalne jest tylko w razie:

  • niewypełniania przez młodocianego obowiązków wynikających z umowy o pracę lub obowiązku dokształcania się, pomimo stosowania wobec niego środków wychowawczych;
  • ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy;
  • reorganizacji zakładu pracy uniemożliwiającej kontynuowanie przygotowania zawodowego;
  • stwierdzenia nieprzydatności młodocianego do pracy, w zakresie której odbywa przygotowanie zawodowe.

Czas pracy młodocianego

Czas pracy młodocianego w wieku do 16 lat nie może przekraczać 6 godzin na dobę. Natomiast w wieku powyżej 16 lat czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę. Do czasu pracy młodocianego wlicza się czas nauki w wymiarze wynikającym z obowiązkowego programu zajęć szkolnych, bez względu na to, czy odbywa się ona w godzinach pracy. Zgodnie z kodeksem pracy jeżeli dobowy wymiar czasu pracy młodocianego jest dłuższy niż 4,5 godziny, pracodawca jest obowiązany wprowadzić przerwę w pracy trwającą nieprzerwanie 30 minut, wliczaną do czasu pracy.

Młodocianego nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej.

Pora nocna dla młodocianego przypada pomiędzy godzinami 22:00 a 6:00. W przypadkach określonych w art. 191 § 21-23 i § 26 pora nocna przypada pomiędzy godzinami 2000 a 600.

Przerwa w pracy młodocianego obejmująca porę nocną powinna trwać nieprzerwanie nie mniej niż 14 godzin. Młodocianemu przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 48 godzin nieprzerwanego odpoczynku, który powinien obejmować niedzielę.

Zatrudnianie młodocianych do prac lekkich

Czy młodocianego można zatrudnić także w innym celu niż przygotowanie zawodowe? Tak, zgodnie z art. 2001 § 1 kodeksu pracy młodociany może być zatrudniony na podstawie umowy o pracę także przy wykonywaniu lekkich prac. Przy czym kodeks zastrzega, że praca lekka nie może powodować zagrożenia dla życia, zdrowia i rozwoju psychofizycznego młodocianego, a także nie może utrudniać młodocianemu wypełniania obowiązku szkolnego.

Wykaz lekkich prac określa pracodawca po uzyskaniu zgody lekarza medycyny pracy. Wykaz ten wymaga także zatwierdzenia przez właściwego inspektora pracy. Pracodawca musi zapoznać młodocianego z wykazem lekkich prac przed dopuszczeniem go do pracy.

Wymiar i rozkład czasu pracy młodocianego zatrudnionego przy lekkiej pracy musi uwzględniać tygodniową liczbę godzin nauki wynikającą z programu nauczania, a także z rozkładu zajęć szkolnych młodocianego.

W okresie zajęć szkolnych młodociany zatrudniony do prac lekkich może pracować do 12 godzin tygodniowo. W dniu, w którym ma zajęcia szkolne, może pracować maksymalnie dwie godziny. Z kolei w okresie ferii szkolnych młodociany pracować może maksymalnie 7 godzin na dobę i 35 godzin w tygodniu Dobowy wymiar czasu pracy młodocianego w wieku do 16 lat nie może jednak przekraczać 6 godzin.

Powyższe limity czasu pracy młodocianego zatrudnionego przy pracach lekkich obowiązują także, gdy młodociany jest zatrudniony u więcej niż jednego pracodawcy. Z tego powodu przed nawiązaniem stosunku pracy pracodawca ma obowiązek uzyskania od młodocianego oświadczenia o zatrudnieniu albo o niepozostawaniu w zatrudnieniu u innego pracodawcy.

Wykaz prac wzbronionych młodocianym

Zgodnie z kodeksem pracy nie wolno zatrudniać młodocianych przy pracach wzbronionych. Wykaz takich prac zawiera rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (link). O jakie prace chodzi? W wykazie prac wzbronionych młodocianym pogrupowano różne czynniki szkodliwe w następujące kategorie:

  • prace związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym;
  • prace wymagające stale wymuszonej i niewygodnej pozycji ciała;
  • prace zagrażające prawidłowemu rozwojowi psychicznemu;
  • prace w narażeniu na szkodliwe działanie czynników chemicznych;
  • prace w narażeniu na szkodliwe działanie pyłów;
  • prace w narażeniu na szkodliwe działanie czynników fizycznych;
  • prace w narażeniu na szkodliwe działanie czynników biologicznych;
  • prace stwarzające zagrożenie wypadkowe.

Zatem tego typu prac nie wolno powierzać pracownikowi młodocianemu. Wyjątek od tej zasady dotyczy tylko młodocianych w wieku powyżej 16 lat, którzy mogą być zatrudniani przy niektórych rodzajach prac wzbronionych ujętych w wykazie, jeżeli jest to potrzebne do odbycia przygotowania zawodowego. Wówczas konieczne jest zachowanie warunków zapewniających szczególną ochronę zdrowia młodocianego.

Urlopy wypoczynkowe pracowników młodocianych

Po upływie 6 miesięcy od rozpoczęcia pierwszej pracy młodociany pracownik uzyskuje prawo do urlopu w wymiarze 12 dni roboczych. Natomiast po upływie roku pracy młodociany uzyskuje prawo do urlopu w wymiarze 26 dni roboczych. Jednakże w roku kalendarzowym, w którym kończy on 18 lat, ma prawo do urlopu w wymiarze 20 dni roboczych, jeżeli prawo do urlopu uzyskał przed ukończeniem 18 lat.

Młodocianemu uczęszczającemu do szkoły należy udzielić urlopu w okresie ferii szkolnych. A jeśli nie nabył prawa do urlopu, pracodawca może, na jego wniosek, udzielić zaliczkowo urlopu w okresie ferii szkolnych.

Pracodawca jest obowiązany na wniosek młodocianego, ucznia szkoły dla pracujących, udzielić mu w okresie ferii szkolnych urlopu bezpłatnego w wymiarze nieprzekraczającym łącznie z urlopem wypoczynkowym dwóch miesięcy.

Wynagrodzenie pracownika młodocianego

Pracownikowi młodocianemu w okresie nauki zawodu przysługuje wynagrodzenie. Stawkę oblicza się w stosunku procentowym do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim kwartale według obwieszczenia GUS.

Stawki te wynoszą:

  • w pierwszym roku nauki - nie mniej niż 4% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wg danych GUS;
  • w drugim roku nauki - nie mniej niż 5% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wg danych GUS;
  • w trzecim roku nauki - nie mniej niż 6% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wg danych GUS.