Surowe sankcje grożą między innymi za niezawarcie w terminie umów tworzących nowy system oszczędzania, a także za nakłanianie pracowników do rezygnacji z niego. W grę mogą wchodzić miliony złotych.
Dziś piąty z cyklu artykułów przygotowywanych we współpracy z kancelarią Raczkowski Paruch. Opisujemy w nich założenie PPK krok po kroku, prawa i obowiązki związane z prowadzeniem takiego programu, zasady korzystania ze środków zgromadzonych w PPK oraz kwestie odpowiedzialności karnej.
Poprzednie artykuły z cyklu ukazały się w tygodniku Kadry i Płace:
• 29 listopada 2018 r. – „Nowa pracownicza forma oszczędzania na emeryturę już pewna” (DGP nr 232),
• 13 grudnia 2018 r. – „Jak krok po kroku założyć pracowniczy plan kapitałowy” (DGP nr 242),
• 27 grudnia 2018 r. – „PPK to nowe obowiązki pracodawców” (DGP nr 250),
• 3 stycznia 2019 r. – „Wpłaty i dopłaty do PPK, czyli co składa się na nasze oszczędności” (DGP nr 2).
Pisaliśmy o tym...
Graficzne ściągawki z pracowniczych planów kapitałowych publikowaliśmy 30 listopada w wydaniu specjalnym Tygodnika Gazeta Prawna – „Pracownicze Plany Kapitałowe. O tym muszą wiedzieć wszyscy” – DGP nr 233
Zdecydowana większość ustaw nakładających obowiązki na różne podmioty, w tym na pracodawców i jednostki organizacyjne, zawiera rozdział zawierający przepisy karne. Opisane w nim typy wykroczeń i przestępstw mają gwarantować wykonanie postanowień ustawy oraz zmierzają do regulacji obrotu gospodarczego czy rynku pracy. Nie inaczej jest w przypadku ustawy z 4 października 2018 r. o pracowniczych planach kapitałowych (Dz.U. poz. 2215; dalej: ustawa o PPK). W jej rozdziale 16 wymieniono wiele wykroczeń oraz jedno przestępstwo. Ich istota sprowadza się do naruszenia szczegółowych postanowień ustawy.

Odpowiedzialność na zasadzie winy

Zanim przejdziemy do szczegółowego omówienia czynów zabronionych ustawą, warto pokrótce przypomnieć, na czym polega odpowiedzialność za wykroczenie i przestępstwo. Dotyczy ona wyłącznie osoby fizycznej oraz ma charakter indywidualny i osobisty. Nie jest to odpowiedzialność pracodawcy jako takiego – a więc np. spółki, stowarzyszenia czy fundacji. Opiera się ona na zasadzie winy, co oznacza, że osobie, która swoim zachowaniem wyczerpuje opis wykroczenia lub przestępstwa, należy udowodnić, iż była świadoma swoich obowiązków i co najmniej mogła przewidzieć, że popełnia czyn zabroniony (nieumyślność), albo wręcz że świadomie je popełniła (umyślność). Również kara, jaka może być orzeczona za wykroczenie lub przestępstwo, jest karą osobistą. Jeżeli jest to kara pieniężna (grzywna), to może ją ponieść tylko ukarany albo osoba dla niego najbliższa – ale już nie spółka. Uiszczenie za kogoś grzywny albo przekazanie mu na ten cel pieniędzy jest samo w sobie wykroczeniem.
Nie oznacza to, że spółka w przyszłości nie poniesie negatywnych konsekwencji związanych z ukaraniem lub skazaniem swojego przedstawiciela. Zgodnie bowiem z projektowaną ustawą o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (8 stycznia br. projekt został przyjęty przez Radę Ministrów) spółka będzie mogła odpowiadać za popełnione w związku z jej działalnością przestępstwo. Jednym z takich przestępstw będzie mógł być czyn zabroniony opisany w art. 109 ustawy o PPK.

Nieuprawnione korzystanie z oznaczenia

Zgodnie z art. 109 ustawy o PPK przestępstwem jest nieuprawnione posługiwanie się w reklamie lub oznaczeniu prowadzonej działalności określeniem „pracowniczy plan kapitałowy” lub „PPK”. Odpowiedzialność za to przestępstwo może ponieść nie tylko osoba, która wykorzystuje te określenia we własnej działalności (np. jako przedsiębiorca będący osobą fizyczną), lecz także ten, kto działa w interesie innej osoby fizycznej lub jednostki organizacyjnej. Może to więc być członek zarządu lub wspólnik spółki, prokurent, pełnomocnik albo każda inna osoba działająca w imieniu i na rzecz innej osoby, choćby jej pracownik.
Działalność w zakresie zarządzania PPK mogą prowadzić tylko określone w ustawie instytucje finansowe, wpisane do ewidencji PPK w trybie przewidzianym w rozdziale 10 ustawy o PPK. Do instytucji tych należą: towarzystwa funduszy inwestycyjnych, pracownicze towarzystwa emerytalne, zakłady ubezpieczeń oraz powszechne towarzystwo emerytalne (PTE). Przed wpisaniem do ewidencji PPK wymienione instytucje finansowe muszą wykazać, że spełniają dodatkowe warunki, określone w art. 59 ust. 1 ustawy o PPK. Wymogi te dotyczą doświadczenia (co najmniej trzyletnie w zakresie zarządzania funduszami inwestycyjnymi typu otwartego, funduszami emerytalnymi lub otwartymi funduszami emerytalnymi), kapitału własnego lub dopuszczonych środków własnych (co najmniej 25 mln zł) oraz właściwej organizacji i struktury.
Z powyższego wynika, że żaden podmiot, który nie został wpisany do ewidencji PPK, nie może posługiwać się w swojej działalności ani w reklamie określeniami „pracowniczy plan kapitałowy” ani „PPK”. Celem omawianego przepisu jest uniemożliwienie podmiotom nie ujętym w ewidencji wprowadzenia w błąd podmiotów zatrudniających lub osób zatrudnionych, którzy z takimi podmiotami, niespełniającymi wymogów stawianych w ustawie, zawarliby umowy o zarządzanie PPK. Narażałoby to na ryzyko utraty środków gromadzonych przez podmiot zatrudniający oraz osobę zatrudnioną i zagrażało całemu systemowi PPK.
Przestępstwo nieuprawnionego wykorzystywania oznaczeń „pracowniczy plan kapitałowy” lub „PPK” musi być popełnione umyślnie, co najmniej w zamiarze ewentualnym. Oznacza to, że sprawca musi co najmniej przewidywać, że nie przysługuje mu prawo do posługiwania się tymi oznaczeniami w jego działalności. Osoba winna tego przestępstwa może być ukarana karą grzywny do 1 mln zł albo karą pozbawienia wolności do lat 3.

Niezawarcie umowy o zarządzanie

Ustawa precyzyjnie określa termin, w jakim podmioty zatrudniające mają obowiązek zawrzeć umowy o zarządzanie PPK, uzależniając go od liczby zatrudnionych. Najwcześniej, od 1 lipca 2019 r., ustawa znajdzie zastosowanie do podmiotów, które według stanu na 31 grudnia 2018 r. zatrudniają więcej niż 250 osób. Takie podmioty, nie później niż w dacie określonej w ustawie, muszą zawrzeć umowy o prowadzenie PPK w imieniu i na rzecz osób zatrudnionych (art. 134 ust. 1 i 2 ustawy o PPK). Z kolei według art. 134 ust. 3 ustawy podmiot zatrudniający ma obowiązek zawrzeć umowę o zarządzenie PPK nie później niż na 10 dni roboczych przed upływem terminu na zawarcie umowy o prowadzenie PPK (Uwaga! Zgodnie z najnowszym stanowiskiem Polskiego Funduszu Rozwoju, umowę o zarządzanie należy zawrzeć do 25 października 2019 r., a o prowadzenie PPK – do 12 listopada 2019 r.– red.). Te same zasady dotyczyć będą przedsiębiorców, do których ustawa zacznie być stosowana w kolejnych terminach.
Obowiązek terminowego zawarcia umów ciąży na podmiocie zatrudniającym albo osobie obowiązanej do działania w jego imieniu. W przypadku podmiotów zatrudniających będących osobami fizycznymi nie ma przy tym wątpliwości, że obowiązek ten ciąży na przedsiębiorcy. Z kolei w przypadku jednostek organizacyjnych obowiązek zawarcia umów o zarządzanie i prowadzenie PPK ciąży na organie zarządzającym (czyli na zarządzie) albo wspólnikach prowadzących sprawy spółki. Ustawa nie wyklucza jednak dalszego doprecyzowania tego obowiązku. Może więc on zostać powierzony konkretnej osobie (np. dyrektorowi działu personalnego w randze członka zarządu) albo nawet przekazany osobie, która co do zasady nie reprezentuje podmiotu zatrudniającego. W tym ostatnim wypadku powierzenie obowiązków wymaga stosownego pisemnego upoważnienia (np. pełnomocnictwa).
Karą za nieterminowe zawarcie umowy o zarządzanie PPK jest grzywna w wysokości nie wyższej niż 1,5 proc. funduszu wynagrodzeń u danego podmiotu zatrudniającego w roku obrotowym poprzedzającym popełnienie czynu zabronionego. Zatem w przypadku podmiotów zatrudniających, które będą musiały zawrzeć umowy o zarządzenie PPK jeszcze w 2019 r., punktem odniesienia będzie fundusz wynagrodzeń z 2018 r.
Karalne jest także niezawarcie w terminie umowy o prowadzenie PPK w imieniu osoby zatrudnionej. W tym wypadku ustawodawca sztywno określa granice grożącej sprawcy grzywny – może ona wynieść od 1 tys. do 1 mln zł.

Nakłanianie do rezygnacji

Takiej samej karze, tj. grzywnie w wysokości do 1,5 proc. funduszu wynagrodzeń u danego podmiotu zatrudniającego, podlega również ten, kto nakłania osobę zatrudnioną lub uczestnika PPK do rezygnacji z oszczędzania w tym systemie. Przypomnieć przy tym należy, że udział w PPK jest dla osób zatrudnionych dobrowolny (art. 23 ust. 1 ustawy). Warunkiem rezygnacji z uczestnictwa w PPK jest podjęcie świadomej decyzji i złożenie pisemnego oświadczenia przez uczestnika systemu/osobę zatrudnioną, która nie ukończyła 55. roku życia (zanim jeszcze stanie się uczestnikiem). Oczywiście podjęcie takiej decyzji może być poprzedzone obiektywnym przedstawieniem osobie zatrudnionej/uczestnikowi PPK jego sytuacji prawnej. Podmiot zatrudniający albo inne osoby działające z jego polecenia mogą informować osoby zatrudnione o dobrowolności oszczędzania w PPK i o możliwości rezygnacji z udziału w tym programie. Informowanie to nie może jednak przybrać postaci nakłaniania do rezygnacji. [ramka]
Wpływanie na decyzje
W prawie karnym nakłanianie rozumiane jest bardzo szeroko. Przyjmuje się, że jest to każde działanie, przez które ktoś stara się wzbudzić w innej osobie decyzję o określonum zachowaniu. Oznacza to, że przekazanie pracownikowi informacji o możliwości złożenia rezygnacji z oszczędzania w PPK w sposób, który sugeruje zatrudnionemu, że pracodawca chce, aby takie oświadczenie złożył, jest już zabronionym nakłanianiem do rezygnacji z oszczędzania w PPK. Nakłanianie może przy tym przybrać dowolną postać – może to być pismo, wiadomość e-mail, rozmowa. Nie jest też istotna forma – podmiot zatrudniający może oferować osobie zatrudnionej inne korzyści w zamian za rezygnację z PPK, prosić, grozić, sugerować czy dawać wyraz swojej woli w każdy inny sposób.
W przypadku nakłaniania do rezygnacji z PPK ustawodawca ustanawia szeroki krąg sprawców wykroczenia. Popełni je bowiem nie tylko podmiot zatrudniający albo osoba działająca w jego imieniu (członek zarządu, wspólnik, prokurent, pełnomocnik), lecz także każdy, kto działa z inicjatywy tych osób. W tym ostatnim przypadku nie jest istotne, czy istnieje jakiekolwiek formalne powiązanie sprawcy i podmiotu zatrudniającego – może to być osoba z zewnątrz organizacji.

Nieuczciwe praktyki rynkowe

Zabronione jest również wynagradzanie podmiotów, które w imieniu instytucji finansowych prowadzą agitację wśród pracodawców, dążąc do tego, by rozwiązali oni dotychczasową umowę o zarządzanie PPK i zawarli ją z podmiotem, na rzecz którego akwizytor działa. Zakaz ustanowiony w art. 46 ust. 1 ustawy o PPK ingeruje istotnie w konkurencyjność podmiotów uprawnionych do zarządzania PPK, uniemożliwiając im pośrednią agitację i reklamę. Nie wyklucza to natomiast, co jasne, dążenia do rozszerzenia własnego portfela PPK poprzez działania marketingowe bezpośrednie, a więc wykonywane nie przez agencję, a samą instytucję.
Taka osoba, która wypłaca wynagrodzenie podmiotowi prowadzącemu agitację (np. członek zarządu, dyrektor finansowy), podlega karze grzywny w wysokości do 1 mln zł. Co ciekawe, sam podmiot akwizycyjny nie podlega takiej odpowiedzialności tak długo, jak długo nie oferuje podmiotowi zatrudniającemu jakichkolwiek dodatkowych korzyści materialnych z tytułu zawarcia lub niewypowiedzenia umowy: o zarządzanie lub o prowadzenie PPK. Mowa tu nie tylko o korzyściach materialnych, będących po prostu łapówkami, ale wydaje się, że także o preferencyjnych, nieznajdujących oparcia w ustawie, warunkach samych umów (np. szczególnie preferencyjne warunki zawarcia umów innych niż o zarządzanie lub prowadzenie PPK, które mogłyby być dodatkowo zawarte).

Inne wykroczenia

Ustawa przewiduje również karę grzywny w wysokości od 1 tys. do 1 mln zł wobec osoby (podmiotu zatrudniającego albo osoby działającej w jej imieniu), która:
  • nie dopełnia obowiązku dokonywania wpłat do PPK w przewidzianym przepisami terminie,
  • nie zgłasza wymaganych ustawą danych lub zgłasza nieprawdziwe dane albo udziela w tych sprawach nieprawdziwych wyjaśnień lub odmawia ich udzielenia,
  • nie prowadzi dokumentacji związanej z obliczaniem wpłat do PPK.
Wykonanie tych obowiązków, podobnie jak innych nałożonych ustawą o PPK, co do zasady spoczywa na reprezentantach podmiotu zatrudniającego. Możliwe jest jednak delegowanie ich na inną osobę (np. kierownika działu personalnego) na podstawie wyraźnego upoważnienia do podejmowania działań i wykonywania obowiązków związanych z zarządzaniem PPK.