W związku z tym, że w ostatnich latach weszło w życie kilka ważnych zmian związanych z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych, Najwyższa Izba Kontroli sprawdziła, czy pracodawcy spełniali warunki do otrzymania dofinansowania do wynagrodzeń, czy właściciele zakładów pracy chronionej prawidłowo gromadzili środki zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych i w jaki sposób je wydawali. A także, jak PFRON przeciwdziałał nieprawidłowościom w tym zakresie. Kontrolą objęto Fundusz i 17 pracodawców, którzy otrzymali dofinansowanie w okresie 2014–2016.

Nieoczekiwane zmiany stopnia

Okazało się, że nadużyć nie brakuje. Przykład? PFRON uzależnia kwoty dofinansowania od stopnia niepełnosprawności oraz schorzeń, na które cierpią pracownicy. Zrównanie w 2014 r. stawek dla zakładów pracy chronionej i firm działających na rynku otwartym przyspieszyło zachodzący już wcześniej proces zmniejszania się liczby takich zakładów. Zmiana spowodowała wzrost liczby niepełnosprawnych zgłaszanych przez pracodawców z rynku otwartego. Z biegiem czasu jednak pracodawcy chcieli zatrudniać głównie osoby z wyższym niż lekki stopniem niepełnosprawności, bo gwarantowało to większe wsparcie finansowe.

Kontrolerzy NIK porównali sytuację pracowników zgłoszonych do dofinansowania za marzec 2014 r. (sprzed zmianą stawek) i za grudzień 2016 r. W badanej próbie 976 osób, na koniec 2016 r. 612 pracowników nadal było objętych dofinansowaniem. Z tej liczby 45 pracowników, z uwagi na zmianę stopnia niepełnosprawności lub orzeczenia obecności schorzenia specjalnego, przeszło do grupy z wyższą stawką dofinansowania, a 22 osoby – do grupy z niższą.

W ocenie Izby zmiana stawek nie wpłynęła w znaczący sposób na aktywizację osób niepełnosprawnych na rynku pracy, ale przyczyniła się do przekształceń na rynku pracodawców.

NIK stwierdziła, że najistotniejsze nieprawidłowości dotyczyły niedopełnienia obowiązku terminowych wpłat składek od wynagrodzeń pracowników. Skrajny przypadek to pracodawca, który za 32 miesiące nieterminowo opłacił zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych, składki na ubezpieczenia społeczne lub też opłacił składki w kwotach niższych niż zadeklarował. Opóźnienia przekraczały 14 dni, największe 8 miesięcy. Wartość wypłaconego przez PFRON dofinansowania wynagrodzeń za te miesiące wyniosła prawie 1 mln 400 tys. zł. Podczas gdy Fundusz bezskutecznie starał się zweryfikować spełnienie warunków do otrzymania wsparcia, pracodawca otrzymywał nienależne środki za kolejne miesiące.
W jednym przypadku pracodawca niektórym pracownikom wypłacał pensje w gotówce, a nie przelewem lub przekazem pocztowym. Mógł tak postąpić, bo kodeks pracy na to zezwala, ale wówczas dofinansowanie mu nie przysługiwało i otrzymane środki powinien zwrócić (czego nie uczynił).

Samochód zamiast rehabilitacji

Innym problemem, na który zwraca uwagę NIK, jest gospodarowanie przez pracodawców środkami zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (ZFRON). Fundusz zasilają m.in. środki pochodzące z ulg podatkowych i innych opłat. Z tych pieniędzy co najmniej 15 proc. musi być przeznaczone na indywidualne programy rehabilitacji a 10 proc. na pomoc indywidualną dla niepełnosprawnych pracowników. Zarówno ustalenia kontroli NIK, jak i kontroli przeprowadzonych przez urzędy skarbowe wskazały na przypadki finansowania wydatków niezgodnych z przepisami.

Przykładem jest pracodawca, który w dwa tygodnie po zatrudnieniu członka rodziny (z orzeczeniem o niepełnosprawności), częściowo sfinansował mu zakup samochodu osobowego (130 tys. zł z ceny wynoszącej 190 tys. zł) ze środków ZFRON na indywidualny program rehabilitacji. Pracownik stał się jego właścicielem. Samochód nie był jednak w żaden sposób przystosowany do potrzeb osoby niepełnosprawnej. Inny właściciel zakładu pracy chronionej wydał ponad 250 tys. zł na cele inne niż rehabilitacja zawodowa, społeczna i lecznicza. 199 tys. zł zostało przekazanych na inne konta bankowe i posłużyły uregulowaniu zobowiązań firmy.

Kontrola raz na 259 lat

Przyglądając się działalności Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, NIK chciała sprawdzić, na ile skutecznie przeciwdziała on nadużyciom i egzekwuje przepisy. Wskazała m.in., w latach 2014-2016 PFRON przeprowadził 334 kontrole u pracodawców korzystających już z dofinansowania – obejmowały one corocznie około 0,4 proc. wszystkich beneficjentów. W okresie tym przeprowadzono także 5 399 postępowań sprawdzających, przy czym objęły one niemal wyłącznie nowo rejestrowanych pracodawców wnioskujących o dofinansowanie – corocznie poddawano im około 25 proc. nowych podmiotów. Statystycznie, pracodawca korzystający już od jakiegoś czasu z dofinansowania mógł spodziewać się kontroli PFRON średnio raz na 259 lat.

NIK wykazała przy tym, że postępowania kontrolne PFRON były przewlekłe, a skuteczne wykrywanie wyłudzeń było utrudnione przez ograniczone przepisami uprawnienia kontrolne. Te zaś, którymi PFRON dysponował, nie w pełni wykorzystywał. W toku żadnego z postępowań nie pozyskano zeznań świadków, wyjaśnień i nie przeprowadzono oględzin, nawet w przypadkach mogących wskazywać na fikcyjne zatrudnienie niepełnosprawnych.

Przykładem jest skarga na firmę, która miała pobierać dofinansowanie na niepełnosprawnych. Kontrolę rozpoczęto po prawie 10 miesiącach. Pracownicy PFRON zbadali wyłącznie dokumentację firmy, nie skorzystali z możliwości złożenia przez niepełnosprawnych ustnych lub pisemnych oświadczeń. Nieprawidłowości nie stwierdzono, a dwa lata później osobie związanej z tą firmą prokuratura postawiła zarzuty związane z pobieraniem dofinansowań z Funduszu na osoby fikcyjnie zatrudnione.

W latach 2014-2016 PFRON nie miał możliwości przeprowadzenia kontroli u 55 pracodawców oraz czynności sprawdzających w 85 zakładach pracy. W części przypadków wynikało to ze świadomych działań pracodawców lub braku kontaktu z nimi.

Mała była też skuteczność kierowanych przez PFRON do organów ścigania zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa w związku z dofinansowaniem. Spośród wszystkich 18 zawiadomień, dotyczących 35 pracodawców, tylko w jednej sprawie został skierowany do sądu akt oskarżenia, a osiem spraw zakończyło się umorzeniem (pozostałe pozostawały w toku).

NIK przeanalizowała 34 decyzje PFRON wydane w latach 2015 – 2016 w sprawie zwrotu ponad 24 mln zł. Do 30 czerwca 2017 r. nie wyegzekwowano ani złotówki.

NIK przyznała, że prawo nie pozwala Funduszowi na skuteczne kontrolowanie publicznych pieniędzy przeznaczonych na wspieranie zatrudnienia i przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom. Dlatego też rekomenduje zmiany w ustawie z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 511, ze zm.), które m.in. rozszerzyłyby uprawnienia PFRON.