W polskim systemie prawnym funkcjonuje kilka systemów orzekania o niepełnosprawności, co wiąże się z tym, że w obiegu funkcjonują orzeczenia różnych instytucji. Dodatkowo występują również orzeczenia o grupach inwalidzkich, na podstawie których wydawano decyzje w sprawach rentowych (obowiązują one nadal, mimo że przepisy, na podstawie których je wydano, utraciły moc prawną). Trzeba jednak zachować czujność, bo nie każde z powyższych orzeczeń osobę je posiadającą kwalifikuje prawnie do grona osób niepełnosprawnych.
Obowiązujący system w praktyce sprawia bardzo dużo problemów pracodawcom, którzy chcą zatrudniać osoby z niepełnosprawnością i uzyskiwać z tego tytułu pomoc publiczną, np. w postaci dofinansowania do wynagrodzeń z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON). Co prawda, ma się to zmienić [ramka 1] , ale na razie pracodawcy muszą się orientować w aktualnych regulacjach dotyczących systemu orzecznictwa związanego z niepełnosprawnością. Zwłaszcza że kwalifikowanie osób jako osób z niepełnosprawnością wiąże się obecnie z licznymi problemami interpretacyjnymi.
W polskim systemie prawnym dominuje model niepełnosprawności prawnej. Polega on na tym, że do uznania, iż dana osoba jest niepełnosprawna w rozumieniu ustawy, konieczne jest wydanie stosownego orzeczenia w tym zakresie. Nie wystarczy tutaj faktyczna niepełnosprawność danej osoby.
Szczegółowe uregulowania dotyczące orzecznictwa o niepełnosprawności znajdują się w ustawie z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 511; dalej: ustawa o rehabilitacji). Zgodnie z ogólną definicją zawartą w art. 2 pkt 10 tej ustawy niepełnosprawność oznacza trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy.
Ustawa o rehabilitacji w art. 1 definiuje osoby niepełnosprawne jako osoby, których niepełnosprawność została potwierdzona orzeczeniem:
1) o zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni niepełnosprawności lub
2) o całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy na podstawie odrębnych przepisów, lub
3) o niepełnosprawności, wydanym przed ukończeniem 16. roku życia.
Z powyższego wynika, że status osoby niepełnosprawnej jest równoznaczny z uzyskaniem jednego z wymienionych powyżej orzeczeń. Co istotne, osoby z ważnym i aktualnym orzeczeniem o niepełnosprawności mogą być zatrudnione zarówno na chronionym rynku pracy, tj. w ramach zakładów pracy chronionej (ZPChr), jak i na otwartym rynku pracy (OR). [przykład 1]
PRZYKŁAD 1
Niezasadna odmowa
Pani Anna legitymuje się znacznym stopniem niepełnosprawności. W orzeczeniu ma wpisane, że jest zdolna do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej. Z tego powodu pracodawca z otwartego rynku pracy odmówił jej zatrudnienia, twierdząc, że jako przedsiębiorca nieposiadający statusu zakładu pracy chronionej nie może jej zatrudnić.
Pracodawca ten bezpodstawnie odmówił zatrudnienia pani Anny, gdyż zgodnie z art. 4 ust. 5 ustawy o rehabilitacji zaliczenie do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności osoby zainteresowanej nie wyklucza możliwości zatrudnienia tej osoby u pracodawcy niezapewniającego warunków pracy chronionej w przypadkach:
1) przystosowania przez pracodawcę stanowiska pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej;
2) zatrudnienia w formie telepracy.
Korzyści dla pracodawcy i pracownika
Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności lub orzeczenie równoważne w pierwszej kolejności określa status osoby nim dysponującej jako osoby niepełnosprawnej w sensie prawnym. Pozwala także korzystać z wielu przywilejów i form pomocy, do których zalicza się m.in.:
● możliwość korzystania ze ściśle określonych przywilejów pracowniczych (np. prawo do dodatkowego urlopu wypoczynkowego, dodatkowej przerwy w pracy, krótszego wymiaru czasu pracy),
● możliwość wsparcia działalności gospodarczej lub rolniczej,
● możliwość uczestniczenia w terapii zajęciowej realizowanej w warsztatach terapii zajęciowej oraz możliwość uczestnictwa w turnusach rehabilitacyjnych,
● uprawnienia do zasiłku pielęgnacyjnego i innych świadczeń rodzinnych (np. dodatków do zasiłku rodzinnego związanych z niepełnosprawnością),
● korzyści dla pracodawcy – możliwość zatrudniania pracownika, na którego przysługuje dodatkowa pomoc publiczna, np. dofinansowanie do wynagrodzeń z PFRON, refundacje na wyposażenie stanowiska pracy. ⒸⓅ
I. ORZECZENIA POWIATOWYCH ZESPOŁÓW
Ustawa o rehabilitacji ustaliła trzy następujące stopnie niepełnosprawności:
● lekki,
● umiarkowany,
● znaczny.
Zaliczenie do jednego z nich zależy od stopnia naruszenia sprawności organizmu, zdolności do samodzielnej egzystencji i konieczności pomocy lub opieki ze strony innych osób.
O niepełnosprawności orzekają zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności:
● powiatowe/miejskie – jako I instancja;
● wojewódzkie – jako II instancja.
Regulacje dotyczące m.in. szczegółowych zasad wydawania orzeczeń o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności zawarto w rozporządzeniu ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz.U. z 2003 r. nr 139, poz. 1328).
Powiatowe/miejskie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności wydają orzeczenia:
● o niepełnosprawności;
● o stopniu niepełnosprawności;
● o wskazaniach do ulg i uprawnień.
Przedmiotowe orzeczenia, poza ustaleniem statusu osoby orzeczonej jako osoby niepełnosprawnej, stanowią również podstawę do przyznania różnego rodzaju ulg i uprawnień na podstawie odrębnych przepisów.
W przypadku ubiegania się o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności, jeżeli zespół powiatowy uzna, że spełnione są przesłanki do uzyskania przez wnioskodawcę statusu osoby niepełnosprawnej, wyda orzeczenie o zaliczeniu do osób niepełnosprawnych lub odpowiedniego stopnia niepełnosprawności. Natomiast jeżeli ustali, że wnioskodawca nie kwalifikuje się do uzyskania statusu osoby niepełnosprawnej, wyda orzeczenie o niezaliczeniu do niepełnosprawności lub niezaliczeniu do stopnia niepełnosprawności. Przedmiotowe rozstrzygnięcia mają charakter merytoryczny. Obok nich zespoły powiatowe wydają również rozstrzygnięcia o charakterze procesowym. Niezależnie od charakteru orzeczenia wydawane w postępowaniu przed powiatowymi i wojewódzkimi zespołami do spraw orzekania o niepełnosprawności są decyzjami w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania administracyjnego. Potwierdza to postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z 7 lutego 2001 r., sygn. akt I SA 2585/00.
1. O niepełnosprawności. Zanim osoba uzyska orzeczenie o określonym stopniu niepełnosprawności, legitymuje się orzeczeniem o niepełnosprawności, które wydaje się tej osobie przed ukończeniem 16. roku życia.
Podstawą uznania osoby, która nie ukończyła 16. roku życia, za niepełnosprawną jest ustalenie, że:
● ma naruszoną sprawność fizyczną lub psychiczną;
● przewidywany okres trwania upośledzenia stanu zdrowia przekracza 12 miesięcy;
● wymaga zapewnienia jej całkowitej opieki lub pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych w sposób przewyższający wsparcie potrzebne osobie w danym wieku z powodu wady wrodzonej, długotrwałej choroby lub uszkodzenia organizmu.
Wskazane przesłanki muszą wystąpić łącznie.
2. O wskazaniach do ulg i uprawnień. Orzeczenie o wskazaniach do ulg i uprawnień wydaje się osobie, która ukończyła 16. rok życia i posiada np. ważne orzeczenie lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych o całkowitej niezdolności do pracy.
W ww. postępowaniu stopień niepełnosprawności określa się na podstawie przedłożonych ważnych orzeczeń organów rentowych, które takich wskazań nie zawierają. Ponieważ orzeczenie wydawane jest w oparciu o inną prawomocną i ostateczną decyzję administracyjną, to od tego rodzaju orzeczenia nie przysługuje odwołanie. Orzeczenie jest ostateczne i niezaskarżalne.
3. O stopniu niepełnosprawności. Jeżeli chodzi o standardy dotyczące kwalifikowania do poszczególnych stopni niepełnosprawności, to rozporządzenie ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z 15 lipca 2003 r. w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz.U. z 2003 r. nr 139, poz. 1328) zawiera szczegółowe uregulowania w tej materii. Jeżeli stopień niepełnosprawności związany jest z konkretnymi schorzeniami, wtedy w orzeczeniu o niepełnosprawności wpisuje się symbol przyczyny niepełnosprawności. Oznacza się je następująco:
1) 01-U – upośledzenie umysłowe;
2) 02-P – choroby psychiczne;
3) 03-L – zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu;
4) 04-O – choroby narządu wzroku;
5) 05-R – upośledzenie narządu ruchu;
6) 06-E – epilepsja;
7) 07-S – choroby układu oddechowego i krążenia;
8) 08-T – choroby układu pokarmowego;
9) 09-M – choroby układu moczowo-płciowego;
10) 10-N – choroby neurologiczne;
11) 11-I – inne, w tym schorzenia: endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne, choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu krwiotwórczego;
12) 12-C – całościowe zaburzenia rozwojowe.
Niektóre z powyższych schorzeń mają bardzo istotne znaczenie dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne. Jeżeli pracodawca zatrudnia takich pracowników, może m.in. otrzymywać podwyższoną kwotę dofinansowania, udzielać ulg we wpłatach na PFRON albo jeżeli posiada status zakładu pracy chronionej (ZPChr), może również korzystać ze zwolnień z podatków i opłat.
Tytułem przykładu: do schorzeń specjalnych uprawniających do podwyższonej o 600 zł kwoty miesięcznego dofinansowania zalicza się na podstawie przepisów ustawy:
● upośledzenie umysłowe (01-U),
● choroby psychiczne (02-P),
● epilepsję (06-E),
● całościowe zaburzenia rozwojowe (12-C),
● ślepotę (niewidomi).
Ustawa wymienia w tym katalogu niewidomych, które to pojęcie budziło wśród pracodawców wiele wątpliwości. Dotyczyły one przede wszystkim definicji prawnej tego sformułowania oraz konieczności posiadania w orzeczeniu o stopniu niepełnosprawności kodu 04-O. Jeżeli chodzi o niewidomych, to Biuro Pełnomocnika Rządu do spraw Osób Niepełnosprawnych w stanowisku z 3 marca 2011 r. (BON-I-5232-13-PM/11) potwierdziło, że potoczne sformułowanie „osoba niewidoma” obejmuje swoim zakresem osoby z dysfunkcją narządu wzroku (04-O) w stopniu znacznym i umiarkowanym.
RAMKA 1
Będzie nowy system orzecznictwa
Powstanie nowego, jednolitego systemu orzekania o niepełnosprawności i niezdolności do pracy przewiduje projekt założeń zmian do ustawy rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych opracowany przez międzyresortowy zespół, którym kieruje prezes ZUS Gertruda Uścińska. Wyniki prac zespołu pod koniec ubiegłego roku zostały przekazane do Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, gdzie będą podlegały dalszemu procedowaniu.
Celem proponowanych zmian jest przede wszystkim stworzenie jednolitego systemu orzeczniczego dla niepełnosprawnych w miejsce obecnie istniejących kilku systemów. W obrocie prawnym ma więc funkcjonować jedno orzeczenie o niepełnosprawności, wydawane przez jedną konkretną instytucję. Wynikiem prac zespołu mają być również nowe definicje osoby niepełnosprawnej, niezdolnej do pracy i niesamodzielnej. Nowy system ma być powszechny, bez podziału na dzieci, dorosłych i osoby pracujące. ⒸⓅ
RAMKA 2
Niezdolność do pracy to nie to samo
Przełożeniu podlegają wyłącznie orzeczenia wydane przez organ rentowy na orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, natomiast zasada ta nie pozwala na przekładanie orzeczeń o stopniu niepełnosprawności na orzeczenia organu rentowego. Jednokierunkowość przekładania orzeczeń (określone orzeczenia organów rentowych przekłada się na orzeczenia zespołów do spraw orzekania o niepełnosprawności) jest zasadą, od której nie ma żadnych wyjątków.
Pojęcia niepełnosprawności, które zawiera art. 4 ustawy o rehabilitacji, nie można utożsamiać z pojęciem niezdolności do pracy określonym w art. 12 ustawy z 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1383 ze zm.). Nie są one tożsame, a różnice między nimi występują zarówno w płaszczyźnie definicyjnej, jak i w zakresie orzekania o każdym z tych stanów, które to stany stanowią z kolei przesłankę do przyznania innego rodzaju świadczeń bądź uprawnień (wyrok Sądu Najwyższego z 12 stycznia 2005 r., sygn. akt I UK 93/04). [przykład 4]
Funkcjonowanie kilku rodzajów orzeczeń o niepełnosprawności może w praktyce powodować liczne problemy związane z tym, że dany pracownik może posiadać więcej niż jedno orzeczenie. [przykład 5] ⒸⓅ
PRZYKŁAD 4
Tylko w jedną stronę
Pan Mariusz legitymuje się umiarkowanym stopniem niepełnosprawności na podstawie orzeczenia, które zostało wydane przez powiatowy zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności. W związku z możliwością przełożenia orzeczeń innych organów na orzeczenia o niepełnosprawności pan Mariusz chciałby uzyskać orzeczenie lekarza orzecznika ZUS o całkowitej niezdolności do pracy, aby móc pobierać rentę.
Biorąc pod uwagę przepisy ustawy o rehabilitacji, nie jest to jednak możliwe. Przełożeniu podlegają bowiem wyłącznie orzeczenia wydane przez organ rentowy na orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, natomiast zasada ta nie pozwala na przekładanie orzeczeń o stopniu niepełnosprawności na orzeczenia organu rentowego.
PRZYKŁAD 5
Uwzględniamy korzystniejsze
Pracodawca zatrudnia pracownika niepełnosprawnego, który w dniu zatrudnienia przedstawił jednocześnie dwa orzeczenia:
1) orzeczenie powiatowego zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności z 1999 r. zaliczające go na stałe do lekkiego stopnia niepełnosprawności z symbolem przyczyny niepełnosprawności P – choroby psychiczne;
2) orzeczenie lekarza orzecznika ZUS z 2017 r. o całkowitej niezdolności do pracy na stałe, który nie precyzuje rodzaju schorzeń/symbolu przyczyny niepełnosprawności – odpowiednio traktuje się więc tego pracownika jako osobę z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności.
Na podstawie którego orzeczenia pracownik powinien być zaliczony w firmie do stanu zatrudnienia?
W przypadku przedstawienia przez pracownika więcej niż jednego orzeczenia o niepełnosprawności należy stosować zasadę korzystniejszego orzeczenia, czyli uwzględniać to, które da więcej uprawnień osobie niepełnosprawnej (ale także pracodawcy, np. w zakresie uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń z PFRON). W odniesieniu do wliczania pracownika do stanu zatrudnienia w przypadku posiadania przez niego dwóch różnych orzeczeń (wydanych np. – jak w omawianym przypadku – przez organy orzecznicze ZUS i powiatowe zespoły orzekające), z których każde zachowuje swoją ważność, przepisy ustawy o rehabilitacji nie zawierają żadnej wskazówki w zakresie pierwszeństwa któregokolwiek z orzeczeń, a tym bardziej interpretacji łącznej. Należy zatem przyjąć jedno orzeczenie korzystniejsze dla osoby niepełnosprawnej i konsekwentnie się nim posługiwać. ⒸⓅ
II. RÓWNOWAŻNE ORZECZENIA INNYCH ORGANÓW
W polskim systemie orzecznictwa można się spotkać także z innymi instytucjami, których orzeczenia traktowane są na równi z orzeczeniami o niepełnosprawności.
1. ZUS. Obok powiatowych i wojewódzkich zespołów obecnie także Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) może wydawać orzeczenia, które określają możliwości zatrudnienia osoby niepełnosprawnej.
1) O niezdolności do pracy
Zgodnie z art. 5 ustawy o rehabilitacji wydane obecnie przez lekarza orzecznika ZUS:
● orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
● orzeczenie o niezdolności do samodzielnej egzystencji traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
● orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy traktowane jest na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności;
● orzeczenie o częściowej niezdolności do pracy traktowane jest na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności.
Uwaga! Inaczej jest z orzeczeniami wydawanymi przez Komisję Lekarską ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego czy przez komisje lekarskie Ministerstwa Obrony Narodowej oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji.
2) O inwalidztwie
Zgodnie z art. 62 ustawy o rehabilitacji osoby, które przed 1 stycznia 1998 r. zostały zaliczone do jednej z grup inwalidów, są osobami niepełnosprawnymi w rozumieniu ustawy, jeżeli przed tą datą orzeczenie o zaliczeniu do jednej z grup inwalidów nie utraciło mocy. I tak:
● orzeczenie o zaliczeniu do I grupy inwalidów traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
● orzeczenie o zaliczeniu do II grupy inwalidów traktowane jest na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności;
● orzeczenie o zaliczeniu do III grupy inwalidów traktowane jest na równi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności. [przykład 2]
PRZYKŁAD 2
I grupa inwalidów
Pracownik nie posiada orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, tylko orzeczenie o zaliczeniu do I grupy inwalidów wydane bezterminowo w 1992 r.
W związku z tym, że osoba ta przed 1 stycznia 1998 r. została zaliczona do jednej z grup inwalidów, zachowuje uprawnienia należne osobom niepełnosprawnym na czas, na jaki zostało wydane orzeczenie.
3) O niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym
Osoby, które przed 1 stycznia 1998 r. zostały uznane za osoby o stałej lub długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym i którym przysługuje zasiłek pielęgnacyjny, traktowane są na równi z osobami zaliczonymi do znacznego stopnia niepełnosprawności. Pozostałe osoby uznane za niezdolne do pracy w gospodarstwie rolnym traktowane są na równi z osobami zaliczonymi do lekkiego stopnia niepełnosprawności.
2. Służby mundurowe (MON, MSWiA). Ważne orzeczenie o zaliczeniu do jednej z grup inwalidztwa, wydane przed 1 stycznia 1998 r. przez komisje lekarskie podległe MON lub MSWiA na podstawie odrębnych przepisów dotyczących niezdolności do służby, przekłada się na następujące stopnie niepełnosprawności:
● orzeczenie o zaliczeniu do I grupy inwalidztwa traktowane jest na równi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności,
● orzeczenie o zaliczeniu do II grupy inwalidztwa traktowane jest na równi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności,
● orzeczenie o zaliczeniu do III grupy inwalidztwa w związku ze służbą z jednoczesnym orzeczeniem inwalidztwa III grupy z ogólnego stanu zdrowia traktowane jest na równi z lekkim stopniem niepełnosprawności.
Uwaga! Orzeczenie III grupy inwalidztwa wydane przez organy orzecznicze Ministerstwa Obrony Narodowej albo Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji traktowane jest jako orzeczenie o braku niepełnosprawności, ponieważ dotyczy osób zdolnych do pracy poza służbą. Zakwalifikowanie do lekkiego stopnia niepełnosprawności może mieć miejsce tylko wtedy, gdy orzeczenie o III grupie inwalidztwa z tytułu niezdolności do służby mundurowej zawiera równocześnie orzeczenie III grupy inwalidztwa z ogólnego stanu zdrowia.
III. WYROKI SĄDOWE
Wyroki sądu pracy i ubezpieczeń społecznych wydane w postępowaniu odwoławczym od orzeczeń wojewódzkich zespołów do spraw orzekania o niepełnosprawności oraz decyzji ZUS również stanowią podstawę do zaliczenia danej osoby do osób niepełnosprawnych. [przykład 3] ⒸⓅ
PRZYKŁAD 3
Sądownie przyznana renta
Pracownik nie posiada orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, tylko wyrok sądu o przyznaniu renty. Mimo braku formalnego dokumentu orzeczenia, pracownik ten może być uznany prawnie za osobę niepełnosprawną i wliczony do stanu zatrudnienia w firmie. W takim przypadku, tj. gdy niepełnosprawność zostaje orzeczona wyrokiem sądowym, dokumentami potwierdzającymi niepełnosprawność, uznawanymi przez PFRON, są:
● kopia wyroku sądowego,
● decyzja ZUS o przyznaniu bądź kontynuacji renty (wydane na podstawie wyroku sądowego),
● zaświadczenie ZUS o niepełnosprawności (wydane na podstawie wyroku sądowego).
Prawomocny wyrok sądowy zmieniający decyzję ZUS i przyznający prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy ma powagę rzeczy osądzonej i daje podstawę do traktowania danej osoby jako osoby niepełnosprawnej. Prawomocne orzeczenie wiąże bowiem nie tylko strony i sąd, który je wydaje, lecz również inne sądy oraz organy państwowe i organy administracji publicznej.
Równoważność zapisów w obecnym i byłym systemie
| Stopnie niepełnosprawności orzekane przez powiatowe lub wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o stopniu niepełnosprawności | Orzeczenia wydawane przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych | Orzeczenia wydawane przez komisje do spraw inwalidztwa i zatrudnienia | Orzeczenia Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego | |||||
| lekki | częściowa niezdolność do pracy | III grupa inwalidzka | stała lub długotrwała niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym bez prawa do zasiłku pielęgnacyjnego | |||||
| umiarkowany | całkowita niezdolność do pracy | II grupa inwalidzka | brak | |||||
| znaczny | 1. całkowita niezdolność do pracy i do samodzielnej egzystencji 2. niezdolność do samodzielnej egzystencji | I grupa inwalidzka | stała lub długotrwała niezdolność do pracy w gospodarstwie rolnym z prawem do zasiłku pielęgnacyjnego | |||||
