Zakład ma prawo sięgnąć do przepisów prawa cywilnego, gdy w grę wchodzi świadome ukrywanie majątku.



Źródłem sprawy były dwie umowy darowizny, w wyniku których Przemysław O. otrzymał od swojej matki dwie nieruchomości o łącznej wartości około 4 mln zł. Problem polegał jednak na tym, że matka obdarowanego, prowadząca działalność gospodarczą, miała dług w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych z tytułu niezapłaconych składek, przekraczający wraz z odsetkami kwotę 1,5 mln zł. ZUS prowadził już wobec niej postępowanie egzekucyjne, ale w jego toku okazało się, że nie można ustanowić zabezpieczenia na nieruchomości, bo dłużniczka nie jest już ich właścicielem – podarowała je swojemu synowi.
ZUS nie złożył jednak broni i skierował do sądu tzw. skargę pauliańską – roszczenie wynikające z art. 527 k.c. Zgodnie z tym przepisem, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
Pozwany Przemysław O. bronił się wskazując, że należności ZUS wynikają z przepisów prawa publicznego, a zarówno przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, jak i ordynacja podatkowa nie przewidują takiego sposobu uzyskiwania wierzytelności od osób trzecich. Co prawda art. 111 ordynacji podatkowej przewiduje odpowiedzialność za długi składkowe lub podatkowe, ale warunkiem jest zasadniczo współdziałanie z dłużnikiem przy prowadzeniu działalności i uzyskiwanie korzyści z tej działalności. Tu taka współpraca nie miała miejsca.
Jednak sądy nie podzieliły tych poglądów: sąd I instancji uznał umowy darowizny pomiędzy Przemysławem O. a jego matką za bezskuteczne w stosunku do ZUS, umożliwiając tym samym wyegzekwowanie długów składkowych od innej osoby niż dłużnika. Z kolei sąd II instancji i Sąd Najwyższy oddaliły kolejno apelację i skargę kasacyjną Przemysława O.
Uzasadniając wyrok, SN wskazał, że od kilku już lat utrwaliła się wykładnia, zgodnie z którą istotne nie jest źródło wierzytelności, ale to, jakie skutki wywiera dane zdarzenie czy czynność prawna. Inaczej mówiąc kwestią drugorzędną dla sprawy jest, czy podstawą roszczeń są przepisy prawa publicznego (tak jak w rozpoznawanej sprawie – prawa ubezpieczeń społecznych) czy przepisy prawa cywilnego.
– Jeżeli dana czynność prawna wywiera skutki w prawie cywilnym, to dopuszczalna jest droga sądowa w rozpoznaniu tej sprawy i można zastosować normy cywilnoprawne dla dochodzenia roszczeń – stwierdziła sędzia Maria Szulc.
Tym samym, jeżeli wskutek umowy dłużnik ZUS wyzbył się majątku tylko w celu uniknięcia obowiązku zapłaty długów składkowych, to zakład ma prawo dochodzić swoich należności także od osób trzecich – nabywców składników majątkowych dłużnika, oczywiście wtedy, gdy strony takich umów miały świadomość działania w celu uniknięcia odpowiedzialności za te długi.
SN orzekł podobnie w:
● postanowieniu z 16 kwietnia 2002 r. (sygn. akt V CK 41/02) uznał, że w sprawach, w których ZUS domaga się ochrony należności z tytułu składki na ubezpieczenie społeczne, dopuszczalne jest wykorzystanie skargi pauliańskiej;
● uchwale z 12 marca 2003 r. (sygn. akt III CZP 85/02) orzekł, że możliwa jest droga sądowa w sprawie, w której organ rentowy domaga się na podstawie art. 527 k.c. ochrony należności z tytułu składki na ubezpieczenie społeczne;
● uchwale z 11 kwietnia 2003 r. (sygn. akt II CZP 15/03) dopuścił drogę sądową w sprawie, w której urząd celny domagał się na podstawie art. 527 k.c. ochrony należności z tytułu długu celnego;
● wyroku z 28 października 2010 r. (sygn. akt II CSK 227/10) doszedł do wniosku, że do ochrony należności podatkowych może mieć zastosowanie skarga pauliańska, o której mowa w art. 527 k.c.;
● wyroku z 1 czerwca 2011 r. (sygn. akt II CSK 513/10) przyznał, że wykorzystanie skargi pauliańskiej w drodze analogii jako środka ochrony wierzytelności publicznoprawnych jest dopuszczalne.
ORZECZNICTWO
Wyrok Sądu Najwyższego z 14 września 2017 r., sygn. akt V CSK 664/16.