Szczególne uprawnienia emerytalne dotyczą nauczycieli, którzy mogą udowodnić 20-letni staż pracy w tym zawodzie. Jeśli okres pracy nauczycielskiej jest krótszy, ale wynosi co najmniej 15 lat, mogą starać się o emeryturę za pracę w szczególnym charakterze.
Prawo do emerytury, na podstawie Karty Nauczyciela, przysługuje niezależnie od wieku nauczyciela, ale po udowodnieniu określonego okresu zatrudnienia i rozwiązaniu stosunku pracy. Emeryturę mogą otrzymać nauczyciele mający trzydziestoletni okres zatrudnienia, w tym dwadzieścia lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze. Natomiast nauczycielom szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich przysługuje emerytura po udowodnieniu dwudziestopięcioletniego okresu zatrudnienia, w tym dwudziestu lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym.

Rozwiązanie stosunku pracy

Emerytura bez względu na wiek przysługuje po rozwiązaniu na wniosek nauczyciela stosunku pracy albo w przypadku rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy w okolicznościach wymienionych w Karcie Nauczyciela, m.in.: w razie całkowitej albo częściowej likwidacji szkoły, w razie zmian organizacyjnych powodujących zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmian planu nauczania uniemożliwiających dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć.
PRZYKŁAD: EMERYTURA PO ROZWIĄZANIU UMOWY
Jarosław W. urodził się 30 grudnia 1947 r. Aktualnie ma 30-letni okres zatrudnienia, w tym ponad 20-letni okres pracy nauczycielskiej. Ma zamiar przejść na emeryturę dopiero po zakończeniu roku szkolnego 2008/2009, a więc od 1 września 2009 r. W przedstawionej sytuacji nie będzie przeszkód do przyznania emerytury bez względu na wiek od 1 września 2009 r. Jednak konieczne będzie rozwiązanie stosunku pracy na wniosek Jarosława W. albo w trybie wskazanym w art. 88 ust. 1a Karta Nauczyciela.
Nauczyciel zatrudniony równocześnie w kilku szkołach lub placówkach, w celu nabycia prawa do emerytury na podstawie Karty Nauczyciela, powinien rozwiązać stosunki pracy we wszystkich szkołach (placówkach). Jeśli jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę zawartej na czas określony, nabędzie prawo do emerytury, jeżeli złoży wniosek o rozwiązanie tej umowy przed upływem okresu, na jaki została ona zawarta.

Prawa urodzonych po 1948 roku

W stosunku do nauczycieli urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. uprawnienie do wcześniejszego przejścia na emeryturę bez względu na wiek jest ograniczone. Od tej grupy osób wymaga się spełnienia warunków dotyczących tzw. stażu ogólnego i szczególnego nie później niż do 31 grudnia 2008 r., a także dodatkowo nieprzystąpienia do OFE albo złożenia wniosku o przekazanie środków zgromadzonych w OFE, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa.
Podkreślić trzeba, że warunek rozwiązania stosunku pracy może być spełniony po 2008 roku. Po 2008 roku może być też złożony wniosek o emeryturę bez względu na wiek. Aby jednak otrzymać emeryturę obliczoną według dotychczasowych zasad, z wnioskiem tym należy wystąpić przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego (wynoszącego w przypadku kobiet 60, a w przypadku mężczyzn 65 lat).

Emerytura w wieku 55 albo 60 lat

Osoby, które wykonują pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 Karty Nauczyciela, ale nie spełniają warunków wymaganych do przyznania emerytury bez względu na wiek, mogą ubiegać się o emeryturę z tytułu wykonywania pracy w szczególnym charakterze. Przysługuje ona po osiągnięciu wieku emerytalnego wynoszącego 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn oraz udokumentowaniu okresów składkowych i nieskładkowych w wymiarze 20 lat w przypadku kobiet i 25 lat w przypadku mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat pracy nauczycielskiej. Praca nauczycielska musi być wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Przyznanie omawianej emerytury nie jest jednak uzależnione od tego, by ostatnim zatrudnieniem było zatrudnienie z tytułu wykonywania pracy nauczycielskiej.
PRZYKŁAD: NIEWAŻNE OSTATNIE ZATRUDNIENIE
Anna Z. prowadzi od kilku lat wraz z mężem działalność pozarolniczą. Podlega ubezpieczeniom jako osoba współpracująca. Anna Z. 31 grudnia 2008 r. ukończyła 55 lat. Ma 21 lat okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 16 lat pracy nauczycielskiej. Jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego. Jeżeli Anna Z. złoży wraz z wnioskiem o emeryturę wniosek o przekazanie środków zgromadzonych w OFE, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa, spełni wówczas wszystkie warunki do przyznania emerytury z tytułu pracy w szczególnym charakterze (na podstawie art. 46 ustawy emerytalnej).
Prawo skorzystania z emerytury o pięć lat wcześniej, w przypadku osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r., uzależnione jest od spełnienia warunków dotyczących wieku i stażu pracy, w tym pracy nauczycielskiej do 31 grudnia 2008 r. Ponadto ubezpieczeni ci nie mogą być członkami OFE, a jeżeli są, muszą wraz z wnioskiem o emeryturę zgłosić wniosek o przekazanie środków zgromadzonych w OFE, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa.
Podkreślić trzeba, że wniosek o emeryturę, jeśli warunki zostały spełnione do końca 2008 roku, może być złożony obecnie albo w kolejnych latach, ale przed ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego. Jeśli zostanie złożony po ukończeniu 60 lat w przypadku kobiet, a 65 w przypadku mężczyzn, emerytura zostanie obliczona według nowych zasad.
PRZYKŁAD: MOŻLIWY WNIOSEK W 2011 ROKU
Justyna Z. ma zamiar przejść na emeryturę za dwa lata. Ukończyła 56 lat i ma 24-letni okres składkowy i nieskładkowy, w tym 17 lat pracy nauczycielskiej wykonywanej w pełnym wymiarze czasu pracy. Nie jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego. Justyna Z. spełniła do 31 grudnia 2008 r. warunki przyznania emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnym charakterze dotyczące wieku emerytalnego, stażu ogólnego, w tym stażu nauczycielskiego. Ponadto nie jest członkiem OFE. Po złożeniu wniosku o emeryturę za dwa lata (Justyna Z. będzie miała wówczas 58 lat) ZUS przyzna ją na podstawie art. 46 ustawy emerytalnej i obliczy według starych zasad.



Wiek emerytalny po 2008 roku

Dla osób urodzonych po 1948 roku, które wykonywały lub wykonują pracę nauczycielską i które do końca 2008 roku nie spełniły warunku dotyczącego wieku emerytalnego (55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn), przewidziano szczególne rozwiązanie (wynikające z art. 184 ustawy emerytalnej). Mogą one w 2009 roku albo kolejnych latach nabyć prawo do wcześniejszej emerytury, jeśli łącznie spełnią następujące warunki:
• na dzień 1 stycznia 1999 r. mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący: co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym 15-letni okres pracy nauczycielskiej,
• nie przystąpiły do OFE albo złożą wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w OFE, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa oraz
• rozwiążą stosunek pracy - w przypadku pracowników.
PRZYKŁAD: WIEK EMERYTALNY W 2009 ROKU
Małgorzata L. pracowała jako nauczycielka w pełnym wymiarze czasu pracy w liceum w latach 1982-1997 (ponad 15 lat). Urodziła się w styczniu 1954 r., do końca 2002 roku posiada 24 lata okresów składkowych. Obecnie opiekuje się matką wymagającą opieki. Matka ma ustalone prawo do dodatku pielęgnacyjnego z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej egzystencji. Małgorzata L. w styczniu 2009 r. złożyła wniosek o emeryturę. ZUS przyzna ją na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej, gdyż ukończyła w 2009 roku wiek emerytalny (55 lat), na dzień 1 stycznia 1999 r. spełniła warunek 20-letniego okresu składkowego i nieskładkowego, w tym 15-letniego okresu pracy nauczycielskiej, nie przystąpiła do OFE. ZUS obliczy ją według mieszanego sposobu. Z uwagi, że wiek emerytalny został osiągnięty w 2009 roku, emerytura zostanie obliczona w 80 proc. według dotychczasowych zasad i w 20 proc. według nowych zasad.

Prawo do rekompensaty

W ustawie o emeryturach pomostowych tylko prace nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, ośrodkach szkolno-wychowawczych, schroniskach dla nieletnich oraz zakładach poprawczych zgodnie z przepisami ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich zostały wymienione w wykazie prac o szczególnym charakterze. Inna praca nauczycielska nie uprawnia do uzyskania emerytury pomostowej. Jednakże w tej ustawie zagwarantowano możliwość uzyskania z tego tytułu rekompensaty. Przyznawana jest w formie dodatku do kapitału początkowego, a zatem powiększa podstawę obliczenia nowej emerytury.
Rekompensata przysługuje osobie urodzonej po 31 grudnia 1948 r., która ma okres pracy w szczególnym charakterze (w rozumieniu art. 32 ustawy emerytalnej), wynoszący co najmniej 15 lat (wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy). Okres pracy musi przypadać przed 1 stycznia 2009 r.
Rekompensata będzie ustalana po złożeniu wniosku o nową emeryturę przez osobę, która ukończyła powszechny wiek emerytalny.

Świadczenia kompensacyjne

Aktualnie trwają prace legislacyjne dotyczące możliwości przyznania nauczycielom świadczeń kompensacyjnych. Zgodnie z projektem ustawy mają je dostać nauczyciele zatrudnieni w pełnym wymiarze zajęć (czasu pracy), którzy w roku 2009 ukończyli co najmniej 55 lat (wiek ten ma być wydłużany w każdym kolejnym roku kalendarzowym, aż do 2028 r., w którym prawo do świadczenia kompensacyjnego będzie mogła nabyć kobieta, która w roku tym ukończyła 59 lat i 9 miesięcy i mężczyzna - 64 lata i 6 miesięcy), mają 30-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz 20-letni staż pracy w jednostkach wymienionych w tej ustawie.
Świadczenia nie będą przysługiwały w przypadku wykonywania pracy nauczycielskiej.
Podstawa prawna
Art. 88 ustawy z 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2006 r. nr 97, poz. 674 z późn. zm.).
Art. 32, 46, 183, 184 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
Art. 21-23, art. 46 pkt 2 ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. nr 237, poz. 1656).
Par. 4, 15 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).