Pracownik nie może zrzec się pensji, ale pracodawca nie musi wynagradzać go w gotówce. Wyjątkowo i tylko w zgodzie z regulaminem pracy może zapłacić mu bonami na zakupy czy deputatami.
Wynagrodzenie to najogólniej zapłata za wykonaną pracę, wynikająca z umowy między pracownikiem a pracodawcą. Zasady jego wypłaty na podstawie umowy o pracę opisują szczegółowo przepisy Kodeksu pracy, a wypłacanego na podstawie umów cywilnoprawnych (o dzieło, zlecenia, świadczenie usług) – przepisy kodeksu cywilnego. W tym miejscu przypominamy podstawowe zasady wynagradzania osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę.
Niezbywalne prawo
Najważniejszy przepis mówi, że za pracę płacić trzeba, a pracownik wynagrodzenia zrzec się nie może, i – co do zasady – nie może prawa do niego przenieść na inną osobę. Jedynie sąd może postanowić o przekazywaniu części lub całości wynagrodzenia pracownika do rąk jego małżonka, jeśli nie łoży on w sposób dostateczny (albo wcale) na utrzymanie rodziny.
Według regulaminu
W dużych zakładach i branżach zasady wynagrodzeń regulują zakładowe lub ponadzakładowe układy zbiorowe i regulaminy. W mniejszych, ale zatrudniających ponad 50 osób, które takich zbiorowych układów nie mają, pracodawca musi ustalić warunki zapłaty za pracę w regulaminie wynagradzania. W najmniejszych firmach (mniej niż 50 etatów) wszystkie warunki wypłaty muszą być zapisane w umowie o pracę.
Z początkiem roku zwolniono z obowiązku tworzenia regulaminów wynagradzania firmy zatrudniające od 20 do 50 osób (w przeliczeniu na pełne etaty), ale jeśli w zakładzie istnieje organizacja związkowa i zażąda ona stworzenia takiego regulaminu, pracodawca musi się do tego zastosować. Postanowienia zawarte w tych dokumentach nie mogą być mniej korzystne dla pracowników, niż przewidują to przepisy prawa pracy.
Za samą gotowość
Zasadniczo wynagrodzenie przysługuje jedynie za pracę wykonaną. Pracownik jednak zachowuje prawo do płacy, jeśli jest gotów do świadczenia zadań, ale nie może tego robić z przyczyn zewnętrznych (np. brak prądu) lub leżących po stronie pracodawcy (np. nie dostarczył narzędzi). Wynagrodzenie za przestój powinno być opisane w regulaminie, nie może być jednak niższe od minimalnego za pracę. Jeżeli przestój ma miejsce z winy pracownika, wynagrodzenie mu nie przysługuje.
Może być w naturze
Co do zasady wypłata wynagrodzenia powinna mieć formę pieniężną (gotówka lub przelew na rachunek bankowy). Możliwe jest jednak wypłacanie jego części w innej formie, np. jako bony na zakupy w określonej sieci, deputaty, pakiety produktów. Ta jednak forma możliwa jest tylko, jeśli zapisano ją w zbiorowym układzie lub regulaminie pracy i wynagradzania.
W terminie
Wynagrodzenie płatne jest z dołu (po upływie określonego okresu rozliczeniowego), co najmniej raz w miesiącu (może być częściej, nigdy rzadziej), w stałym i ustalonym terminie, nie później niż do 10 dnia miesiąca następującego po tym, za który należy się zapłata. Jeśli pracodawca przelewa pracownikowi pieniądze na konto, powinien zrobić przelew na tyle wcześnie, by w oznaczonym dniu znalazły się na jego rachunku. Jeśli ustalony dzień wypłaty przypada w sobotę, niedzielę lub święto – trzeba przekazać pieniądze odpowiednio wcześniej. Jeżeli pracodawca nie wypłaca wynagrodzenia w terminie, pracownik może żądać odsetek za opóźnienie.
W podróży
Za pracę poza miejscowością, w której znajduje się siedziba pracodawcy, lub poza stałym miejscem pracy przysługują dodatkowe pieniądze. Pracodawca powinien opłacić koszt przejazdu, zakwaterowania oraz zrekompensować zwiększone koszty utrzymania, wypłacając diety za każdy dzień spędzony w podróży. Kwoty te w odniesieniu do sfery budżetowej określa rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej. W przedsiębiorstwach prywatnych kwoty te nie mogą być niższe niż opisane w tym dokumencie (ale mogą być wyższe).
Ponad miarę
Praca ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy (najogólniej 8 godzin dziennie, 40 w tygodniu) to praca w godzinach nadliczbowych. Za dodatkowy wysiłek, oprócz normalnego wynagrodzenia, przysługuje pracownikowi za każdą godzinę dodatek w wysokości 50 proc. jego godzinowej stawki w dni powszednie oraz 100 proc. tej stawki za pracę dodatkową w niedziele, święta oraz w nocy.
Kara za bylejakość
Pracodawca ma prawo zmniejszyć wynagrodzenie pracownika, gdy ten z własnej winy świadczy ją nienależycie (produkuje buble). Jeśli efekty pracy zatrudnionego są w ogóle nieprzydatne, może mu wcale nie zapłacić. Jeśli jakość produktów lub usług jest tylko obniżona w stosunku do normy, wynagrodzenie można zmniejszyć. Jeśli jednak pracownik sam poza czasem pracy naprawi błędy, może uniknąć opisanych konsekwencji.
Za czas choroby
Za czas niezdolności do pracy pracownikowi przysługuje płaca w wysokości 80 proc. jego wynagrodzenia. Jeżeli choroba wiąże się z wypadkiem w pracy lub w drodze do pracy, a także ma miejsce w czasie ciąży oraz w związku z dawstwem komórek, tkanek i narządów, pracownik zachowuje prawo do 100 proc. wynagrodzenia.
Potrącenia za przewiny
Pracodawca może nie wypłacić pracownikowi części wynagrodzenia i skierować je na spłatę jego zobowiązań. Po opłaceniu składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne oraz zaliczki na podatek dochodowy pracodawca może potrącić na mocy tytułów wykonawczych:
- niespłacone alimenty (do 3/5 wynagrodzenia),
- inne należności (do 1/2 wynagrodzenia),
oraz zaliczki i kary pieniężne z zakładu pracy (do 1/2 wynagrodzenia).
Na pokrycie niespłaconych alimentów w całości można zająć wszelkie dodatkowe dochody (premie, nagrody itp.). Natomiast po potrąceniach pracownikowi powinno pozostać od 75 do 100 proc. najniższego wynagrodzenia za pracę (zależnie od tytułu potrąceń, patrz str. 2).
Podstawa prawna
Art. 771 – art. 92 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2016 r. poz. 1666).
Art. 28 ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2015 r. poz. 2082).
Rozporządzenie ministra pracy i polityki społecznej z 29 stycznia 2013 r. w sprawie należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej (Dz.U. z 2013 r. poz. 2082).
Art. 2, art. 8a ustawy z 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz.U. z 2015 r. poz. 2008 ze zm.).
Art. 734–751 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2016 r. poz. 380).