Artykuł 20 ustawy reguluje zasady dotyczące podstawy wymiaru składki chorobowej i wypadkowej. Zgodnie z ogólną zasadą jest ona taka sama, jak dla składek emerytalnej i rentowej, ale istnieją pewne wyjątki. Do składki wypadkowej nie stosuje się bowiem rocznego ograniczenia określonego w omawianym w poprzedniej części komentarza art. 19 ustawy. Składka chorobowa zaś dla osób opłacających ją dobrowolnie, a więc nie dotyczy to np. pracowników, nie może być odprowadzana od podstawy wynoszącej miesięcznie więcej niż 250 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.
Artykuł 21 ustala zaś stopy procentowe poszczególnych składek, w tym tych przekazanych do otwartego funduszu emerytalnego, jeśli ubezpieczony do niego należy. Zawiera on również zasady, na jakich ZUS przekazuje składki do OFE. Artykuł 22a określa postępowanie ZUS, gdy ubezpieczony złoży wniosek o emeryturę częściową.
Niezwykle istotny jest natomiast art. 23 ustawy, na podstawie którego płatnicy zobowiązani są uiszczać odsetki od nieterminowo opłaconych składek. Co ważne, ich wina nie ma żadnego znaczenia. Nawet jeśli opóźnienie powstało z przyczyn od nich niezależnych, ZUS musi naliczyć odsetki. Inną sankcję za nieterminowe regulowanie zobowiązań składkowych przewiduje art. 24 ustawy, zgodnie z którym ZUS może wymierzyć opłatę dodatkową w wysokości nawet 100 proc. zaległych składek. Inaczej jednak niż w przypadku odsetek ZUS nie musi jej wymierzać, a stosuje ją wobec płatników uporczywie niepłacących swoich zaległości, a nie tych, którzy się po prostu spóźnili. W kolejnych ustępach artykuł ten określa zasady przedawnienia należności – ZUS nie może ich żądać po upływie 5 lat od końca okresu, za który były wymagane. Okres przedawnienia został kilka lat temu skrócony z 10 lat, z czym wiążą się poważne komplikacje, bo wciąż obowiązują przepisy przejściowe, a stwierdzenie, kiedy przedawniają się starsze zaległości powstałe pod rządami starych przepisów, nastręcza wielu problemów. Taki sam okres przedawnienia przewidziano także dla płatników, którzy chcieli odzyskać od ZUS nadpłacone składki.
W art. 26 i 27 ustawodawca przekazał ZUS kolejne narzędzia do dyscyplinowania płatników. ZUS może ustanowić na jego nieruchomościach hipotekę przymusową, aby zabezpieczyć swoje należności. Dłużnika nie uchroni przed wpisem nawet to, że posiada nieruchomość wspólnie z małżonkiem lub jest właścicielem tylko w części ułamkowej – nie jest to przeszkodą przed jego dokonaniem. Nie ma również znaczenia, że dana osoba nigdy nie była płatnikiem, a odpowiedzialność została na nią przeniesiona jako np. na spadkobiercę lub członka zarządu spółki. Przed ustanowieniem takiego zabezpieczenia dłużnik otrzymuje decyzję o zadłużeniu. Powinien pamiętać, że to jest jedyny moment, gdy może kwestionować jego wysokość, składając odwołanie do sądu ubezpieczeń społecznych. Gdy decyzja się uprawomocni, a ZUS wystąpi z wnioskiem do sądu wieczystoksięgowego, ten nie będzie już badał prawidłowości decyzji. Na mocy art. 27 ZUS przysługuje ustawowe prawo zastawu na wszystkich będących własnością dłużnika oraz stanowiących współwłasność łączną dłużnika i jego małżonka rzeczach ruchomych oraz zbywalnych prawach majątkowych.
Płatnik mający zaległości lub trudności w regulowaniu zobowiązań wobec ZUS może wystąpić o udzielenie ulg w ich spłacie określonych w art. 28 i 29. Artykuł 28 ustawy przewiduje umorzenie długu z wyłączeniem tej części, która dotyczy części finansowanej przez ubezpieczonych (art. 30 ustawy), nie może więc dziwić, że ustawa wprowadza bardzo ostre kryteria do jego zastosowania. ZUS podchodzi do nich również bardzo rygorystycznie, ale co warto podkreślić, w przeciwieństwie do spraw o świadczenia żaden sąd nie może nakazać mu podjęcia decyzji o umorzeniu. Sprawy tego typu rozpatruje bowiem sąd administracyjny, który bada jedynie przeprowadzenie postępowania zgodnie z przepisami, ale nie sam jego wynik. Na pewno dużo łatwiej jest uzyskać płatnikowi ulgi określone w art. 28 – rozłożenie zaległości na raty lub odroczenie terminu zapłaty składek. Udzielenie ich następuje w formie umowy z ZUS. Warto przy tym pamiętać, że naruszenie jej postanowień powoduje natychmiastową wymagalność pozostałej do spłaty kwoty wraz z odsetkami.
Artykuł 31 zawiera odesłanie do stosowanych w postępowaniu przed ZUS przepisów postępowania podatkowego. Ustawa odsyła jednak tylko do niektórych przepisów, zachowane więc zostały pewne odrębności i nie wszystkie zasady obowiązujące w stosunku do podatków będą miały zastosowanie do składek. Artykuł 32 z kolei ustanawia reguły, na jakich przepisy dotyczące składek na ubezpieczenia społeczne stosuje się także do składek na ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i Fundusz Emerytur Pomostowych.
Artykuły 33–35 ustawy regulują zasady prowadzenia i zarządzania kontami płatników, ubezpieczonych, a także innymi rejestrami. To na ZUS spoczywa obowiązek zapewnienia ich prawidłowości. Ubezpieczeni identyfikowani są przez ZUS za pomocą numeru PESEL, a płatnicy NIP i REGON.
Z art. 36 ustawy wynika zaś, kto i w jaki sposób musi zgłosić ubezpieczonego do ubezpieczeń. Zgodnie z ogólną zasadą zobowiązany jest do tego płatnik. Musi to zrobić w określonym terminie od powstania tytułu ubezpieczenia. Ubezpieczenie powstaje z mocy prawa, natomiast zgłoszenie ma charakter jedynie techniczny.