Pracownicy, z którymi rozwiązano stosunek pracy z przyczyn leżących wyłącznie po stronie zakładu pracy, mają prawo do odprawy pieniężnej przewidzianej w ustawie o zwolnieniach grupowych. Prawo do odprawy na podstawie przepisów szczególnych mają też m.in. samorządowcy, nauczyciele i chałupnicy.
Najczęstszą sytuacją, w której pracodawca jest zobowiązany do wypłaty odchodzącemu pracownikowi odprawy są zwolnienia grupowe, o których mowa w ustawie o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Ze zwolnieniem takim mamy do czynienia wówczas, gdy:
• pracodawca zatrudniający co najmniej 20 pracowników rozwiązuje stosunki pracy z przyczyn ich niedotyczących (np. niekorzystna sytuacja finansowa, likwidacja określonych stanowisk pracy, ogłoszenie upadłości czy likwidacji)
• stosunek pracy ulega rozwiązaniu na skutek wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę bądź na mocy porozumienia stron,
• zwolnienie obejmuje m.in.:
- 10 pracowników - gdy pracodawca zatrudnia mniej niż 100 pracowników,
- 10 proc. pracowników - gdy pracodawca zatrudnia co najmniej 100, ale mniej niż 300 pracowników,
- 30 pracowników - gdy pracodawca zatrudnia co najmniej 300 pracowników,
- zwolnienia następują w okresie nieprzekraczającym 30 dni.
PRZYKŁAD: BRAK PRAWA DO ODPRAWY
Pracodawca w ramach zwolnień grupowych wypowiedział stosunki pracy 10 pracownikom. W okresie wypowiedzenia pracodawca zauważył, że jeden z objętych zwolnieniem pracowników Tomasz O. wynosi z firmy poufne informacje technologiczne. Pracodawca rozwiązał z Tomaszem O. umowę o pracę bez wypowiedzenia z jego winy i odmówił wypłaty odprawy. Pracodawca postąpił prawidłowo. Odprawa przysługuje tylko wówczas, gdy do rozwiązania stosunku pracy dochodzi na skutek wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę bądź na mocy porozumienia stron. Świadczenie to nie przysługuje w sytuacji, gdy pracodawca rozwiązuje umowę w trybie natychmiastowym z winy pracownika.

Wysokość odprawy

Wysokość odprawy zależy od zakładowego stażu pracy konkretnego pracownika. Przysługuje ona w wysokości:
• jednomiesięcznego wynagrodzenia - gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 2 lata,
• dwumiesięcznego wynagrodzenia - gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy od 2 do 8 lat,
• trzymiesięcznego wynagrodzenia - gdy pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy ponad 8 lat,
Odprawę ustala się według zasad obowiązujących przy obliczaniu ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy. Jej wysokość nie może przekroczyć 15-krotnego minimalnego wynagrodzenia za pracę, tj. obecnie kwoty 16 890 zł.

Zwolnienia indywidualne

Na taką odprawę może także liczyć pracownik, w którego zakładzie nie są wprawdzie przeprowadzane zwolnienia grupowe, lecz który traci pracę z przyczyn leżących wyłącznie po stronie pracodawcy (tzw. zwolnienie indywidualne). Pracownik nabędzie prawo do odprawy, gdy:
• pracodawca zatrudniający co najmniej 20 pracowników rozwiązuje stosunki pracy z przyczyn ich niedotyczących,
• stosunek pracy ulega rozwiązaniu na skutek wypowiedzenia pracodawcy bądź na mocy porozumienia stron,
• przyczyny niedotyczące pracowników stanowią wyłączny powód uzasadniający rozwiązanie stosunku pracy,
• liczba zwolnionych pracowników jest mniejsza niż wymagana dla zwolnień grupowych (wystarczy np. jeden pracownik),
• zwolnienia następują w okresie nieprzekraczającym 30 dni.
Warto zaznaczyć, że odprawa należy się również w sytuacji, gdy pracownik nabył już w przeszłości takie świadczenie, także wówczas, gdy otrzymał je od tego samego pracodawcy.

Wyłączny powód zwolnienia

W przypadku zwolnienia indywidualnego odchodzącemu pracownikowi należy się odprawa tylko wówczas, gdy wyłącznym powodem uzasadniającym rozwiązanie stosunku pracy są przyczyny go niedotyczące, np. niekorzystna sytuacja finansowa pracodawcy, likwidacja stanowiska pracy. W sytuacji gdy rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło na skutek odmowy przyjęcia przez pracownika proponowanych mu przez pracodawcę zmienionych warunków pracy i płacy (art. 42 par. 3 k.p.), należy zbadać, czy odmowa ta była zasadna czy też nie. Jeżeli pracownikowi zaproponowano odpowiednią pracę, to odmowa jej przyjęcia może być potraktowana jako współprzyczyna rozwiązania stosunku pracy, ponieważ z uwagi na interes pracownika i zakładu pracy oraz rodzaj i charakter zaproponowanej pracy w zasadzie można było oczekiwać, iż pracownik przyjmie zaoferowane mu nowe warunki (wyrok Sądu Najwyższego z 9 listopada 1990 r., I PR 335/90, LEX nr 13607). Jeśli odmowa pracownika nie zasługuje na aprobatę, to przyczyna niedotycząca pracownika nie jest już wyłącznym powodem uzasadniającym wypowiedzenie umowy o pracę, a co za tym idzie, pracownik nie nabędzie prawa do odprawy.
PRZYKŁAD: WYŁĄCZNA PRZYCZYNA WYPOWIEDZENIA
W związku z niską rentownością produktów firmy X pracodawca wręczył Markowi K. wypowiedzenie zmieniające, w którym zaproponował obniżenie wynagrodzenia z 3 tys. zł na 2 tys. zł miesięcznie. Marek K. nie wyraził zgody na zaproponowane mu warunki, wskutek czego jego umowa o pracę uległa rozwiązaniu. W takiej sytuacji pracownik ma prawo do otrzymania odprawy. Uznać bowiem trzeba, że odmowa Marka K. prowadząca do rozwiązania umowy o pracę była w tych okolicznościach zasadna, a tym samym, że rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło wyłącznie z przyczyn leżących po stronie pracodawcy. Zdaniem judykatury rozwiązanie stosunku pracy wskutek wypowiedzenia warunków pracy, które prowadziłoby do radykalnego obniżenia wynagrodzenia pracownika (przy niezmienionych wymaganiach), jeżeli nastąpiło z przyczyn wskazanych w art. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych, może być uznane za dokonane wyłącznie z tych przyczyn i uzasadniać jego roszczenie o odprawę pieniężną (wyrok SN z 16 listopada 2000 r., I PKN 79/00, OSNP 2002/10/240; wyrok SN z 4 lipca 2001 r., I PKN 521/00, OSNP 2003/10/244).

Odprawy szczególne

Poza powyższymi przypadkami stanieją szczególne kategorie pracowników, których zwolnienie pociąga za sobą konieczność wypłaty przez pracodawcę odpowiedniej odprawy. Do pracowników tych należą m.in. samorządowcy, nauczyciele oraz osoby wykonujące pracę nakładczą.

Pracownicy samorządowi

Na otrzymanie odprawy może liczyć pracownik samorządowy zatrudniony w ramach stosunku pracy na podstawie wyboru, z którym został rozwiązany stosunek pracy z upływem kadencji. Dotyczy to przykładowo wójta, burmistrza, prezydenta miasta czy starosty. Wraz z upływem kadencji samorządowcom tym należy się odprawa w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia, lecz jej wysokość nie może przekroczyć dwudziestokrotnego miesięcznego najniższego wynagrodzenia obowiązującego w dniu rozwiązania stosunku pracy, a zatem obecnie kwoty 22 520 zł. Na odprawę nie mogą liczyć ci samorządowcy, którzy zostaną w najbliższej kadencji ponownie zatrudnieni na podstawie stosunku pracy w tym samym urzędzie.
PRZYKŁAD: TYLKO W ZWIĄZKU Z UPŁYWEM KADENCJI
Adam J. pełnił funkcję starosty powiatu X na podstawie wyboru. 1 października 2008 r. Adam J. złożył rezygnację z pełnionej funkcji, która została przyjęta przez radę powiatu. W tym samym dniu Adam J. zażądał wypłaty odprawy w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia. Roszczenie Adama J. jest niezasadne. Pracownikowi samorządowemu zatrudnionemu na podstawie wyboru (w tym staroście) odprawa taka należy się tylko wówczas, gdy jego stosunek pracy uległ rozwiązaniu z upływem kadencji. Skoro Adam J. złożył rezygnację z funkcji starosty jeszcze przed upływem kadencji, odprawa w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia mu nie przysługuje.

Odprawa dla nauczycieli

Szczególne rodzaje odpraw zostały przewidziane także dla nauczycieli. W sytuacji gdy dyrektor rozwiązuje z nauczycielem mianowanym stosunek pracy z powodu całkowitej lub częściowej likwidacji szkoły lub w związku ze zmianami organizacyjnymi powodującymi zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmiany planu nauczania, który uniemożliwia dalsze zatrudnianie w pełnym wymiarze zajęć, nauczycielowi przysługuje odprawa w wysokości sześciomiesięcznego wynagrodzenia zasadniczego. Świadczenie to przysługuje wyłącznie nauczycielowi mianowanemu, gdyż nauczyciel zatrudniony na podstawie umowy o pracę w razie zaistnienia wyżej wskazanych okoliczności może liczyć jedynie na odprawę, o której mowa w ustawie o zwolnieniach grupowych.
PRZYKŁAD: WYŻSZA ODPRAWA DLA MIANOWANEGO
Anna D. była zatrudniona w szkole jako nauczyciel na podstawie mianowania. W związku z likwidacją przedmiotu wykładanego przez Annę D., pracodawca rozwiązał z nauczycielką stosunek pracy, a w związku z jej 10-letnim stażem pracy wypłacił jej odprawę w wysokości 3- miesięcznego wynagrodzenia. Anna D. zażądała wypłaty pozostałej części odprawy twierdząc, że świadczenie to przysługuje jej w wysokości 6-miesiecznego wynagrodzenia. Anna D. ma rację. Pracodawca błędnie ustalił wysokość odprawy stosując ustawę o zwolnieniach grupowych. Ustawa ta miałaby zastosowanie wówczas, gdyby Anna D. była zatrudniona w szkole na podstawie umowy o pracę. Tymczasem nauczycielka świadczyła pracę na podstawie mianowania, a co za tym idzie ma do niej zastosowanie art. 20 Karty Nauczyciela, przewidujący uprawnienie do odprawy w wysokości 6-miesięcznego wynagrodzenia zasadniczego.

Za zwolnienie chałupnika

Na odprawę w związku z utratą pracy mogą liczyć również osoby wykonujące pracę nakładczą. Odprawa ta przysługuje wówczas, gdy umowa z wykonawcą została rozwiązana w wyniku dokonanego wypowiedzenia lub na mocy porozumienia stron:
• z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji nakładcy,
• w związku z zaniechaniem lub ograniczeniem systemu pracy nakładczej z przyczyn, o których mowa w art. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych.
Odprawa przysługuje tylko wówczas, gdy wynagrodzenie z tytułu wykonywania pracy nakładczej stanowi dla wykonawcy jedyne lub podstawowe źródło utrzymania. Świadczenie to przysługuje w wysokości:
• jednomiesięcznego wynagrodzenia - gdy łączny okres pracy wynosi mniej niż 10 lat,
• dwumiesięcznego wynagrodzenia - gdy łączny okres pracy wynosi 10 lat, lecz mniej niż 20 lat,
• trzymiesięcznego wynagrodzenia - gdy łączny okres pracy wynosi 20 lat i więcej.
Podstawa prawna
• Art. 1, 8, 10 ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. nr 90, poz. 844 z późn. zm.).
• Art. 14a ustawy z 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1593 z późn. zm.).
• Art. 20 ustawy z 20 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2006 r. nr 97, poz. 674 z późn. zm.).
• Par. 9b rozporządzenia Rady Ministrów z 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (Dz.U. z 1976 r. nr 3, poz. 19 z późn. zm.).