Podczas urlopu bezpłatnego pracownik jest zwolniony ze świadczenia pracy i nie ma prawa do wynagrodzenia. Może on jednak podjąć inną pracę lub prowadzić działalność gospodarczą. Musi jednak pamietać, że czasu korzystania z urlopu nie wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze.
Pracodawca może udzielić urlopu bezpłatnego pracownikowi tylko na jego pisemny wniosek. Pracownik nie ma obowiązku go uzasadnić, a pracodawca nie musi go uwzględnić. Od decyzji pracodawcy zależy zatem, czy pracownik skorzysta z urlopu bezpłatnego czy też nie. Inaczej jest w przypadku wniosków pracowników młodocianych uczących się w szkołach dla pracujących. Im pracodawca musi bowiem udzielić urlopu bezpłatnego w okresie ferii szkolnych, w wymiarze nieprzekraczającym łącznie z urlopem wypoczynkowym dwóch miesięcy.



PRZYKŁAD: TYLKO NA WNIOSEK PRACOWNIKA
Pracodawca uzyskał informację, że Jakub N. dostarczy zwolnienie lekarskie usprawiedliwiające nieobecność w pracy z powodu choroby. Zanim otrzymał zwolnienie, z własnej inicjatywy udzielił pracownikowi urlopu bezpłatnego. Działanie pracodawcy nie wywołało żadnych skutków, Jakub N. korzysta ze zwolnienie lekarskiego i ma prawo do wynagrodzenia lub zasiłku chorobowego (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 15 października 1996 r., III AUa 34/96, OSA 1997/10/35). Podstawą udzielenia urlopu bezpłatnego jest wniosek pracownika złożony na piśmie. Udzielenie urlopu bez wniosku nie wywiera żadnych skutków.

Czas trwania urlopu

Czas trwania urlopu zależy od woli stron. Pracownik ubiegając się o urlop określa jego wymiar i termin, w jakim chciałby z niego skorzystać. Pracodawca może propozycję pracownika przyjąć, może też negocjować z nim termin udzielenia urlopu.
PRZYKŁAD: CHOROBA NIE PRZEDŁUŻA URLOPU
Marcin J. podczas trwania urlopu bezpłatnego chorował dwa tygodnie. Po upływie urlopu ma obowiązek stawić się do pracy. Choroba pracownika w okresie urlopu bezpłatnego nie powoduje przedłużenia urlopu o czas choroby (wyrok SN z 30 sierpnia 1973 r., IPR 408/73, OSNC 1974/5/96).
Przy udzielaniu urlopu bezpłatnego dłuższego niż trzy miesiące strony mogą dopuścić możliwość odwołania pracownika z urlopu z ważnych przyczyn. Najlepiej, aby uzgodnione przez strony warunki odwołania zostały sformułowane na piśmie. Warto to zrobić chociażby w celach dowodowych. W przypadku udzielenia z rzędu kilku urlopów bezpłatnych, których łączny wymiar przekroczy trzy miesiące, zawarcie porozumienia w sprawie możliwości odwołania pracownika z urlopu nie będzie skuteczne. Pracodawca nie jest też zobowiązany do pokrycia kosztów poniesionych przez pracownika w związku z odwołaniem go z urlopu. Pracownik odwołany z urlopu musi stawić się w pracy. Jeżeli nie zastosuje się do wydanego mu polecenia, pracodawca może nawet rozwiązać z nim umowę o pracę bez wypowiedzenia w trybie art. 52 par. 1 pkt 1 k.p., uznając nieobecność pracownika w pracy za nieusprawiedliwioną.
Wcześniejsze zakończenie urlopu bezpłatnego jest także możliwe w wyniku zawarcia przez strony w trakcie jego trwania porozumienia o zakończeniu urlopu. Pracownik nie może zatem jednostronnie przerwać urlopu i wrócić do pracy bez uzyskania zgody pracodawcy. Strony mogą też zawrzeć porozumienie o przedłużeniu urlopu. Niedopuszczalne jest jednak jednostronne wydłużenie urlopu zarówno przez pracownika, jak i przez pracodawcę.

Uprawnienia pracownicze

W czasie korzystania z urlopu bezpłatnego pracownik nadal pozostaje w stosunku pracy. Jednak okresu urlopu bezpłatnego nie wlicza się do okresu pracy (stażu pracy), od którego zależą uprawnienia pracownicze, m. in. do okresu, od którego zależy wymiar urlopu wypoczynkowego, okresu pracy wymaganego do nabycia prawa do nagrody jubileuszowej czy dodatku za staż pracy itp. W trakcie urlopu bezpłatnego pracownik nie ma prawa do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego za okresy niezdolności do pracy. Nie ma także prawa do wynagrodzenia chorobowego. Przez przepisy emerytalne okres urlopu bezpłatnego jest uważany jako okres nieskładkowy.

Krótszy urlop wypoczynkowy

Korzystanie z urlopu bezpłatnego ma także wpływ na wymiar urlopu wypoczynkowego. Jeśli trwa co najmniej miesiąc urlop wypoczynkowy obniża się o 1/12 jego wymiaru za każdy miesiąc urlopu bezpłatnego. Jeżeli pracownik w ciągu roku korzystał z kilku krótkich urlopów bezpłatnych, czas trwania tych urlopów sumuje się (za miesiąc urlopu bezpłatnego uważa się 30 dni kalendarzowych), aby ustalić o ile ulegnie skróceniu urlop wypoczynkowy. Przerwy krótsze niż miesiąc nie powodują obniżenia wymiaru urlopu.

Ochrona przed wypowiedzeniem

Podczas urlopu bezpłatnego pracodawca nie może wypowiedzieć pracownikowi umowy o pracę lub warunków pracy i płacy. Wyjątkowo wypowiedzenie przez pracodawcę umowy o pracę albo samych warunków pracy lub płacy w tym czasie jest dopuszczalne:
• w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy,
• na podstawie tzw. ustawy o zwolnieniach grupowych, którą stosuje się, jeżeli pracodawca zatrudnia co najmniej 20 pracowników.
Zgodnie z ustawą o zwolnieniach grupowych:
• podczas zwolnień indywidualnych (np. likwidacja stanowiska pracy) pracownikowi korzystającemu z urlopu bezpłatnego (przez co najmniej trzy miesiące) można wypowiedzieć umowę o pracę, pod warunkiem niezgłoszenia sprzeciwu przez zakładową (międzyzakładową) organizację związkową (wypowiedzenie warunków pracy lub płacy jest możliwe niezależnie od czasu trwania urlopu, wypowiedzenie to w stosunku do zatrudnionych na podstawie umów o pracę na czas nieokreślony podlega konsultacji z zoz/moz, zgodnie z art. 38 k.p.),
• podczas zwolnień grupowych na podstawie wymienionej ustawy pracownikowi korzystającemu z urlopu bezpłatnego (co najmniej trzy miesiące) można wypowiedzieć umowę o pracę (wypowiedzenie warunków pracy lub płacy jest możliwe niezależnie od czasu trwania urlopu).
W obu przypadkach możliwe jest także wypowiedzenie umowy o pracę w okresie pierwszych trzech miesięcy urlopu bezpłatnego w sytuacji, gdy okres tego urlopu przekracza trzy miesiące. W przypadku rozwiązania umowy na podstawie ustawy o zwolnieniach grupowych z pracownikiem korzystającym z urlopu bezpłatnego ma on prawo do odprawy.

Wykorzystanie urlopu bezpłatnego

Urlop bezpłatny pracownik ma prawo wykorzystać zgodnie z własnymi potrzebami. Może wyjechać za granicę, założyć własną działalność gospodarczą, podjąć pracę u innego pracodawcy. Nie potrzebuje na to zgody pracodawcy, który udzielił mu urlopu. Należy przy tym pamiętać, że prowadzenie działalności gospodarczej w okresie urlopu bezpłatnego powoduje obowiązek opłacania składek na ubezpieczenie społeczne osób prowadzących działalność gospodarczą (wyrok SN z 25 listopada 1998 r., II UKN 329/98, OSNAPiUS 2000/1/39). Podczas urlopu pracownik może też zawrzeć umowę cywilnoprawną z dotychczasowym pracodawcą, pod warunkiem jednak, że wykonywane przez niego zadania nie będą stanowiły części jego dotychczasowych obowiązków pracowniczych.
PRZYKŁAD: WYKORZYSTANIE URLOPU BEZPŁATNEGO
Rafał C. od kilku lat pracuje w ministerstwie. Otrzymał propozycję pracy w spółce A, na zupełnie innym stanowisku pracy. Ma wątpliwości, czy poradzi sobie z nowymi obowiązkami. Obawia się, że w przypadku rezygnacji z pracy w ministerstwie i niepowodzeniu w nowym miejscu zostanie bez pracy. Rafał C. może złożyć w ministerstwie wniosek o urlop bezpłatny i w tym czasie zatrudnić się na próbę w nowej firmie.
PRZYKŁAD: INNE OBOWIĄZKI PRACOWNICZE



Anna Z. przebywała pół roku na urlopie bezpłatnym. W czasie korzystania z tego urlopu nadal wykonywała część swoich dotychczasowych obowiązków. Była obowiązana pozostawać w stałym kontakcie z pracodawcą. W tej sytuacji niedoszło do udzielenia urlopu bezpłatnego. Strony wiązał nadal stosunek pracy, tyle że o zmodyfikowanej treści. Pracownica ma prawo do wynagrodzenia za wykonywaną pracę (z uzasadnienia wyroku SN z 12 sierpnia 2004 r., III PK 42/04 OSNP 2005/6/77).



PRZYKŁAD: UMOWA Z WŁASNYM PRACODAWCĄ
Paweł N., pracownik działu marketingu korzysta z urlopu bezpłatnego. Może zawrzeć umowę o dzieło z własnym pracodawcą, której przedmiotem jest przetłumaczenie dokumentu firmy na język francuski. Wykonywane przez niego zadania będą inne niż dotychczasowe obowiązki pracownicze.

Praca w innej firmie

Za zgodą pracownika, wyrażoną na piśmie, pracodawca może udzielić pracownikowi urlopu bezpłatnego w celu wykonywania pracy u innego pracodawcy przez okres ustalony w zawartym w tej sprawie porozumieniu między pracodawcami. Udzielenie urlopu bezpłatnego umożliwia przejściowe przekazanie pracowników z firmy, która ma nadwyżkę pracowników do drugiej, która ma ich braki. Pracodawca macierzysty udziela bezpłatnego urlopu, a drugi pracodawca nawiązuje stosunek pracy.
Podstawą udzielenia urlopu jest porozumienie między pracodawcami, na które zgodę na piśmie wyraża pracownik. Porozumienie może mieć dowolną formę, ale dla celów dowodowych wskazana jest forma pisemna. W porozumieniu należy wskazać m.in.: czas trwania wypożyczenia pracownika, ewentualnie informację o możliwości jego przedłużenia, rodzaj pracy.
Należy podkreślić, że nie jest dopuszczalne zatrudnianie pracowników jedynie w celu wypożyczania ich innym pracodawcom na podstawie porozumienia pracodawców. Tego rodzaju działalnością mogą zajmować się jedynie agencje pracy tymczasowej, na podstawie ustawy o zatrudnianiu pracowników tymczasowych.
Inaczej niż w przypadku zwykłego urlopu bezpłatnego, okres tego urlopu wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze u dotychczasowego pracodawcy. Ma on wpływ np. na długość okresu wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieokreślony, nabycie prawa do odprawy pośmiertnej, prawa do urlopu wypoczynkowego i jego wymiar, dodatek z tytułu stażu pracy. Natomiast tak samo, jak przy zwykłym urlopie bezpłatnym, proporcjonalnemu obniżeniu ulega wymiar urlopu wypoczynkowego.
Podczas tego urlopu obowiązuje zakaz wypowiadania umowy o pracę i warunków pracy i płacy, a wyjątki są dopuszczalne na takich samych zasadach, jak przy zwykłym urlopie bezpłatnym.



Podstawa prawna
• Art. 1552, 174 par. 1, 1741, art. 205 par. 4 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. z 1998 r. Dz.U. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
• Art. 5 i 10 ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. nr 90, poz. 844 z późn. zm.).