Problem z zastosowaniem wydanych na jego podstawie przepisów może się pojawić, gdy wynagrodzenie wyjątkowo w danym miesiącu było niższe niż przeciętne. Należy się wtedy odwołać do ustawy systemowej
1 października 2016 r. weszło w życie rozporządzenie ministra rodziny, pracy i polityki społecznej zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Jego wydanie stanowi reakcję ustawodawcy na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 28 października 2015 r. (sygn. akt SK 9/14), w którym trybunał orzekł, że par. 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (dalej: rozporządzenie) jest niezgodny z konstytucją w zakresie, w jakim dotyczy pracowników zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców, uzyskujących przychody niższe niż przeciętne wynagrodzenie w gospodarce. Trybunał wyznaczył czas do 5 listopada 2016 r. na zmianę tego przepisu.
Zmiana jednak konieczna
W toku samego postępowania przed trybunałem, jak i podczas konsultacji prowadzonych przed uchwaleniem zmiany rozporządzenia pojawiały się opinie, że wobec bardzo klarownej treści wyroku trybunału nie jest konieczna zmiana brzmienia przepisu, a jedynie zarzucenie przez organ rentowy i przez płatników niezgodnej z konstytucją praktyki podwyższania podstawy wymiaru składki do wysokości przeciętnego wynagrodzenia, gdy rzeczywisty przychód pracownika był niższy.
Ostatecznie w trosce o pewność prawa ustawodawca zdecydował się jednak na nowelizację przepisu. Przepis zmieniono w ten sposób, że zawężono jego zakres podmiotowy do tych pracowników, których przychód przekroczył przeciętne wynagrodzenie w gospodarce. Od 1 października podstawa wymiaru składki jest obniżana o równowartość diet, jednak nigdy poniżej przeciętnego wynagrodzenia. Z kolei nie może ulec podwyższeniu do wysokości przeciętnego wynagrodzenia w przypadku pracowników, których przychód był niższy niż to przeciętne wynagrodzenie. Dla nich podstawą wymiaru składek jest przychód faktycznie otrzymany.
Pozostawiono zatem mechanizm korygujący podstawę wymiaru składki w dół, likwidując mechanizm korygujący w górę. Taka zmiana czyni zadość wyrokowi trybunału i jednocześnie realizuje cel ustawodawcy, którym było udzielenie pewnej preferencji pozwalającej na obniżenie podstawy wymiaru składki dla pracowników pracujących za granicą, ale dla polskiego pracodawcy; jednak nigdy poniżej granicy przeciętnego wynagrodzenia. W szczególności chodzi tu o pracowników delegowanych w ramach swobody świadczenia usług, ale także np. o pracowników służb zagranicznych czy transportu międzynarodowego.
Nie wszystko jasne
Na tle tego przepisu pojawił się nowy problem wymagający interpretacji. W jaki sposób ustalić podstawę wymiaru składki pracownika, którego przychód był w danym miesiącu niższy od przeciętnego wynagrodzenia za pracę? Odpowiedź wydaje się prosta – podstawą wymiaru składki jest wówczas faktycznie osiągnięty przychód (niższy od przeciętnego wynagrodzenia). Należy jednak zadać pytanie, co było przyczyną osiągnięcia przychodu niższego niż polskie przeciętne wynagrodzenie. Można tu wyróżnić kilka sytuacji.
Po pierwsze, przychód był niższy, ponieważ prawo państwa przyjmującego ma stosunkowo niskie minimalne stawki płac i strony umówiły się na wynagrodzenie, którego wysokość nie przekracza przeciętnego wynagrodzenia w Polsce. Po drugie, przychód jest niższy od przeciętnego wynagrodzenia dlatego, że pracownik jest zatrudniony w niepełnym wymiarze czasu pracy. Po trzecie, przychód okazał się niższy dlatego, że w danym miesiącu pracownik przepracował tylko jego część. Mogło się tak zdarzyć z powodu choroby, ale także – co jest chyba częstszym przypadkiem – z powodu rozpoczęcia pracy w innym terminie niż pierwszy dzień miesiąca lub zakończenia jej świadczenia w innym dniu niż ostatni dzień miesiąca.
Ten ostatni przypadek musi być traktowany odmiennie od dwóch pierwszych. Świadczy o tym zawarta w art. 18 ust. 9 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych zasada proporcjonalnego wyliczania podstawy wymiaru składki w miesiącu, w którym nastąpiło objęcie ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym lub ich ustanie. Jeśli z tego powodu przepracowano tylko część miesiąca, to kwotę najniższej podstawy wymiaru składek zmniejsza się proporcjonalnie, dzieląc ją przez liczbę dni kalendarzowych tego miesiąca i mnożąc przez liczbę dni podlegania ubezpieczeniu.
Istotna kolejność działań
Należy zatem najpierw obliczyć hipotetyczną podstawę wymiaru składki dla przychodu za cały miesiąc, stosując przy tym par. 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia. Następnie tak obliczoną najniższą podstawę wymiaru składek trzeba podzielić przez liczbę dni kalendarzowych w danym miesiącu i pomnożyć przez liczbę dni podlegania ubezpieczeniu.
Przeciwna interpretacja oznaczałaby stosowanie tylko przepisu rozporządzenia, w oderwaniu od ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Nie można rozporządzenia wyrywać z kontekstu ustawy, na podstawie której zostało wydane. Nie można go także interpretować w sposób sprzeczny z brzmieniem ustawy. Poza hierarchicznym podporządkowaniem źródeł prawa jest jeszcze kwestia praktyczna. Pominięcie ustawowej zasady proporcjonalnego obniżenia podstawy wymiaru składki prowadziłoby do absurdalnej sytuacji, w której w miesiącu niepełnego podlegania ubezpieczeniu podstawa wymiaru składki byłaby wyższa niż w miesiącu pełnego podlegania, przy tej samej stawce wynagrodzenia.
Jeśli przychód pracownika zatrudnionego za granicą u polskiego pracodawcy nie przekracza przeciętnego wynagrodzenia w Polsce, to płatnik składek oraz organ rentowy muszą się przyjrzeć powodowi, dla którego w danym miesiącu ten przychód był niższy. Jeśli jest nim objęcie ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym tylko przez część miesiąca, to należy przy obliczaniu podstawy wymiaru składki wziąć pod uwagę nie tylko nowe brzmienie par. 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia, lecz także uszanować ustawową zasadę proporcjonalnego obliczania podstawy wymiaru składki przewidzianą w art. 18 ust. 9 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Nowe brzmienie przepisów
§ 2. 1. Podstawy wymiaru składek nie stanowią następujące przychody:
(...)
16) część wynagrodzenia pracowników, których przychód jest wyższy niż przeciętne wynagrodzenie, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy, zatrudnionych za granicą u polskich pracodawców, z wyłączeniem osób wymienionych w art. 18 ust. 12 ustawy – w wysokości równowartości diety przysługującej z tytułu podróży służbowych poza granicami kraju, za każdy dzień pobytu, określonej w przepisach w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, z tym zastrzeżeniem, że tak ustalony miesięczny przychód tych osób stanowiący podstawę wymiaru składek nie może być niższy od kwoty przeciętnego wynagrodzenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 ustawy.
Podstawa prawna
Rozporządzenie ministra rodziny, pracy i polityki społecznej z 22 sierpnia 2016 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. poz. 1381).
Par. 2 ust. 1 pkt 16 rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 2236 ze zm.).
Art. 18 ust. 9 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 963 ze zm.).