Publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej podlegają stałemu nadzorowi i kontroli organów administracji publicznej. Najszersze kompetencje nadzorcze i kontrolne posiada podmiot tworzący ZOZ.
Zakłady opieki zdrowotnej należą do grupy jednostek poddanych najściślejszym rygorom. Jest to zrozumiałe ze względu na fakt, że ich podstawowa działalność, czyli udzielanie świadczeń zdrowotnych, dotyczy życia i zdrowia ludzi.
Najistotniejsze regulacje dotyczące nadzoru i kontroli ZOZ zawiera ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. z 2007 r. nr 14, poz. 89 z późn. zm.), która poświęca tej problematyce dział III. Ustawa ta przyznaje najszersze kompetencje nadzorcze i kontrolne podmiotowi tworzącemu - tzw. podmiotowi sprawującemu nadzór (art. 67). Przede wszystkim dokonuje on kontroli i oceny:
• działalności ZOZ;
• pracy kierownika.
Obejmuje to w szczególności:
• realizację zadań statutowych, dostępność i poziom udzielanych świadczeń;
• prawidłowość gospodarowania mieniem;
• gospodarkę finansową.
Ponadto podmiot, który utworzył SP ZOZ, przeprowadza kontrolę wykonywania obowiązku podwyższenia wynagrodzeń pracowników (art. 67b).
Jest to jedynie przykładowe wyliczenie. Podmiot tworzący może bowiem kontrolować i oceniać całą sferę działalności ZOZ, a także istotnie ingerować w decyzje jego kierownika. W razie stwierdzenia, że jest są one sprzeczne z prawem, może wstrzymać ich wykonanie oraz zobowiązać szefa zakładu do jej zmiany lub cofnięcia. Jeżeli nie dostosuje się jednak do zaleceń podmiotu tworzącego, może on wyciągnąć konsekwencje dyscyplinarne wobec kierownika.
Kwestie związane z nadzorem szczegółowo reguluje rozporządzenie ministra zdrowia z 18 listopada 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru nad samodzielnymi publicznymi zakładami opieki zdrowotnej i nad jednostkami transportu sanitarnego (Dz.U. nr 94, poz. 1097).
Przewiduje ono, że podmiot tworzący ma obowiązek przeprowadzania kontroli okresowych i sprawdzających. Może je przeprowadzić wyłącznie osoba (kontrolujący) imiennie upoważniona przez podmiot sprawujący nadzór. Upoważnienie powinno wskazywać:
• kontrolującego,
• ZOZ objęty kontrolą,
• zakres kontroli,
• przewidywany jej czas.
Przed przystąpieniem do kontroli kontrolujący musi przedstawić kierownikowi ZOZ legitymację służbową oraz informuje o przedmiocie i zakresie kontroli. Czynności kontrolne mogą być dokonywane wyłącznie przy współudziale kierownika ZOZ lub osoby przez niego upoważnionej.
Po przeprowadzeniu kontroli kontrolujący sporządza protokół, który zawiera ustalenia (wyniki) kontroli oraz wnioski dotyczące usunięcia nieprawidłowości. Podpisują go kontrolujący, kierownik ZOZ oraz główny księgowy. Kierownik może, nie później niż w terminie siedmiu dni po przedłożeniu mu protokołu do podpisania, zgłosić umotywowane zastrzeżenia do jego treści. Wówczas kontrolujący ma obowiązek uzupełnić protokół, ustosunkowując się do tych zastrzeżeń. Kierownik może także odmówić podpisania protokołu i złożyć pisemne wyjaśnienie przyczyn tej odmowy. Wtedy kontrolujący załącza je do protokołu. Ponadto powinien otrzymać egzemplarz protokołu. Następnie podmiot tworzący (podmiot sprawujący nadzór) przedstawia kierownikowi protokół zawierający zalecenia pokontrolne wraz z określeniem terminu przedstawienia informacji o sposobie, trybie i okresie ich realizacji.
Przepisy ustawy o ZOZ nie przewidują trybu odwoławczego od ustaleń kontroli i zaleceń pokontrolnych. Kierownik powinien więc korzystać z możliwości zgłaszania zastrzeżeń do treści protokołu. W praktyce często bywają one uwzględniane, w szczególności gdy dotyczą sytuacji niejednoznacznych i budzących wątpliwości. Jeżeli kierownik zaniecha tego, powstaje domniemanie, że zgadza się z oceną kontrolującego.
Wspomniana ustawa przewiduje także, iż kompetencje kontrolne (art. 65) przysługują:
• ministrowi zdrowia - w stosunku do wszystkich ZOZ,
• wojewodzie, w stosunku do ZOZ prowadzących działalność na obszarze województwa.
Mają oni prawo przeprowadzania kontroli pod względem zgodności z prawem, celowości i gospodarności, działalności prowadzonej przez ZOZ, obejmującej w szczególności:
• obserwowanie czynności związanych z udzielaniem świadczeń zdrowotnych,
• żądanie informacji i dokumentacji, w tym również dokumentacji medycznej,
• ocenę realizacji zadań statutowych, w tym dostępności i poziomu udzielanych świadczeń zdrowotnych.
- należy jednak zaznaczyć, iż czynności te mogą realizować wyłącznie osoby wykonujące zawód medyczny właściwy ze względu na rodzaj i zakres kontrolowanych czynności.
• wizytację pomieszczeń,
• sprawdzanie przestrzegania wymagań dotyczących dopuszczenia do stosowania i sposobu użytkowania wyrobów medycznych oraz ambulansów sanitarnych przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych,
• ocenę prawidłowości gospodarowania mieniem w publicznym ZOZ,
• ocenę prawidłowości gospodarowania środkami publicznymi.
W odniesieniu do niepublicznych ZOZ, kontrola pod względem celowości i gospodarności może dotyczyć wyłącznie działalności, w której korzystają one ze środków publicznych.
W związku z kontrolą wspomniane organy władzy mają prawo:
• wydawania zaleceń pokontrolnych mających na celu usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości;
• wydawania decyzji administracyjnych nakazujących usunięcie stwierdzonych nieprawidłowości.
Wojewoda lub minister zdrowia mogą zlecić kontrolę ZOZ pod względem medycznym (także ciągłą) podmiotom trzecim (wyliczono je w art. 66), m.in. konsultantom krajowym albo wojewódzkim. W tym przypadku osoba przeprowadzająca kontrolę przedstawia spostrzeżenia kierownikowi ZOZ, a opinie i wnioski organowi zlecającemu kontrolę. Kwestie te szczegółowo normuje rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej z 3 grudnia 1992 r. w sprawie zlecania kontroli zakładu opieki zdrowotnej (Dz.U. nr 96, poz. 477).
Oczywiście kompetencje kontrolne w stosunku do ZOZ - wynikające z innych ustaw - posiada jeszcze wiele instytucji, np. Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Inspekcja Pracy i NFZ, gdy ZOZ zawarł z nim umowę.