Wskutek pożaru zniszczeniu uległo kilka pomieszczeń wykorzystywanych do prowadzonej przeze mnie działalności gospodarczej (wynajmowałem pomieszczenia w moim domu) i musiałem ją zawiesić. Mam ok. 6000 zł zaległości składkowych wobec ZUS i staram się spłacać też inne długi. Nie mam innego majątku oprócz domu, który właśnie się spalił, i wysłużonego auta. Czy jest podstawa, aby ZUS umorzył mi te składki, skoro nie mogę prowadzić działalności i ją zawiesiłem? Nie mam aktualnie żadnych dochodów.
Procedura uzyskania umorzenia zaległości składkowych jest dość skomplikowana. Warunki umorzenia zostały określone w art. 28 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa). Należności z tytułu składek mogą być umarzane w całości lub w części przez ZUS tylko w przypadku stwierdzenia ich całkowitej nieściągalności. Sytuacje, kiedy można stwierdzić całkowitą nieściągalność, także zdefiniowano w ustawie (ust. 3 pkt 1–6 ustawy systemowej). Najczęściej dotyczą one przypadków, gdy dłużnik nie posiada absolutnie żadnego majątku nadającego się do egzekucji.
Drobni przedsiębiorcy wyjątkiem
Jednak w stosunku do płatników składek będących jednocześnie ubezpieczonymi (tak jak w opisywanej sytuacji) wprowadzono wyjątek od tej zasady. ZUS może umorzyć składki drobnemu przedsiębiorcy, nawet jeśli nie można uznać składek za całkowicie nieściągalne. Składki mogą być w uzasadnionych przypadkach umarzane przez ZUS pomimo braku ich całkowitej nieściągalności. Co oznaczają „uzasadnione przypadki”, pośrednio zdefiniowano w rozporządzeniu ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne (dalej: rozporządzenie). Rozporządzenie stanowi, że ZUS może umorzyć należności z tytułu składek, jeżeli zobowiązany wykaże, że ze względu na stan majątkowy i sytuację rodzinną nie jest w stanie ich opłacić, ponieważ miałoby to zbyt ciężkie skutki dla zobowiązanego i jego rodziny, w szczególności w przypadku:
1) gdy opłacenie należności z tytułu składek pozbawiłoby zobowiązanego i jego rodzinę możliwości zaspokojenia niezbędnych potrzeb życiowych,
2) poniesienia strat materialnych w wyniku klęski żywiołowej lub innego nadzwyczajnego zdarzenia powodujących, że opłacenie należności z tytułu składek mogłoby pozbawić zobowiązanego możliwości dalszego prowadzenia działalności.
Z przepisów tych wynika, że istotą decyzji jest jej uznaniowy charakter. ZUS jest zobowiązany do rzetelnej analizy wszelkich okoliczności sprawy w celu stwierdzenia, czy zostały spełnione te przesłanki. Przeprowadzona w ten sposób analiza stanu faktycznego stanowi podstawę do wydania decyzji o charakterze uznaniowym (tak np. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 15 stycznia 2008 r., sygn. akt II GSK 321/07).
Egzekucja możliwa
W opisywanej sytuacji nie wystąpiła żadna przesłanka nieściągalności określona w art. 28 ustawy systemowej (np. nie wystąpiło zaprzestanie prowadzenia działalności przy jednoczesnym braku majątku małżonka i następców prawnych, z którego można egzekwować należności, naczelnik urzędu skarbowego lub komornik sądowy nie stwierdził braku majątku, z którego można prowadzić egzekucję). Ponadto, co istotne, przedsiębiorca jest właścicielem nieruchomości, która mimo pożaru nadal przedstawia zapewne niemałą wartość. Można więc ustanowić na niej zabezpieczenie hipoteczne zaległych składek i ewentualnie poddać egzekucji. Nie bez znaczenia dla ZUS jest też sytuacja osobista, w jakiej znajduje się przedsiębiorca. Osoba zdrowa jest zdolna do podjęcia zatrudnienia i ma możliwości zarobkowania.
Przyczyny nieistotne
Można więc przyjąć, że sytuacja materialna przedsiębiorcy, chociaż obiektywnie trudna, to jednak nie daje podstaw do umorzenia zaległych należności, gdyż nie można z całą pewnością stwierdzić, iż nigdy nie ulegnie poprawie. Skoro nie stwierdzono bowiem trwałej niezdolności do pracy, to można się spodziewać, że podejmie on jakąś działalność przynoszącą dochody. Obecnie nastąpiło jedynie zawieszenie prowadzenia działalności gospodarczej, nie jest jednak wykluczone, że w pewnej perspektywie czasowej podejmie ją na nowo. Nie ma bowiem dla ZUS znaczenia, że działalność, z prowadzenia której powstały zaległości, jest obecnie zawieszona, a nawet definitywnie zakończona. Taka interpretacja przepisów znajduje potwierdzenie w orzecznictwie, w tym m.in. w wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z 30 stycznia 2015 r., sygn. akt I SA/Kr 1712/14. WSA w podobnej sytuacji wprost wskazał, że „Jakkolwiek pożar piętra domu przeznaczonego dla prowadzenia działalności gospodarczej polegającej na wynajmie pokoi spowodował zawieszenie prowadzenia tej działalności, to jednak automatycznie nie może to wpływać na uznanie braku możliwości wywiązania się z obowiązku zapłaty składek”. W tym wyroku zaakcentowano również, że chodziło o składki ZUS sprzed daty pożaru i nie mogą w tym kontekście zostać uwzględnione argumenty dotyczące niepowodzeń w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej, gdyż nie stanowią one przesłanki umorzenia należności.
To nie podatek
Trzeba też zwrócić uwagę, że składki nie mają, przynajmniej w założeniu, charakteru podatkowego. Płatnik (w tym przypadku przedsiębiorca) ma obowiązek je opłacać niezależnie od tego, czy i z jakiego tytułu osiągnął przychód. Nawet jeśli poniósł stratę, to za okres podlegania ubezpieczeniom składki zapłacić musi. Nie ma przy tym znaczenia, że sama podstawa podlegania ubezpieczeniom (własna działalność) nie przynosiła, jak się wydaje, spodziewanych zysków. Tym bardziej więc przyczyną zwolnienia z obowiązku składkowego, a taki charakter ma ich umorzenie, nie może być brak dochodów zanotowany już po powstaniu zaległości, jak w tym przypadku.
Można też wskazać na trafne stanowisko Naczelnego Sądu Administracyjnego. W wyroku z 15 września 2011 r. (sygn. akt II GSK 832/10) wskazał on, że w sprawach dotyczących umarzania zaległych należności ZUS istotna jest ocena aktualnej sytuacji majątkowej i rodzinnej zobowiązanego, nie zaś przyczyny powstania zaległości, zawinione czy też subiektywnie niezawinione, które nie zostały przewidziane jako samodzielna przesłanka umorzenia należności.
Wreszcie przeciwko umorzeniu przemawia to, że nawet jeśli obecnie jednorazowa zapłata zaległych składek nie byłaby możliwa, to jednak nie ma przeszkód, aby stopniowo spłacać zadłużenie w ratach, zwłaszcza mając na uwadze jego stosunkowo niewielką wysokość.
Ważne
W postępowaniu o umorzenie składek badana jest aktualna sytuacja majątkowa i rodzinna przedsiębiorcy, a nie przyczyny powstania zaległości
Podstawa prawna
Art. 28 ust. 1–3b ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 121 ze zm.).
Par. 3 ust. 1 rozporządzenia ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z 31 lipca 2003 r. w sprawie szczegółowych zasad umarzania należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne (Dz.U. nr 141, poz. 1365).
