W postępowaniu odwoławczym badany jest stan prawny i faktyczny z chwili orzekania przez ZUS, bez względu na późniejsze zmiany. Od tej zasady są jednak wyjątki.
Osoba niezadowolona z decyzji ZUS może złożyć odwołanie do sądu. Nierzadko jednak, zanim sprawa zostanie rozstrzygnięta przez sąd, okoliczności albo przepisy ulegają zmianie. Powstają wówczas wątpliwości, według jakiego stanu rzeczy ma orzekać sąd.
Sąd ubezpieczeń społecznych, rozpoznając odwołanie od zaskarżonej decyzji ZUS, ma za zadanie skontrolować jej zasadność oraz legalność, czyli zgodność z prawem. W razie uwzględnienia odwołania powinien zmienić decyzję i orzec co do istoty sprawy. Jeśli natomiast nie uwzględnia odwołania, musi je oddalić, uznając, że orzeczenie organu rentowego jest prawidłowe. Zakres przedmiotowy postępowania przed sądem jest jednak ograniczony przez samą decyzję.
Co mówi orzecznictwo
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje stanowisko, że badanie legalności decyzji i orzekanie o niej przez sąd możliwe jest tylko przy uwzględnieniu stanu faktycznego i prawnego istniejącego w chwili jej wydawania, zaś postępowanie dowodowe przed sądem jest postępowaniem sprawdzającym ustalenia dokonane przez ZUS. Tak wskazywał SN m.in. w wyroku z 5 kwietnia 2007 r., sygn. akt I UK 316/06, stwierdzając wyraźnie, że badanie legalności decyzji jest możliwe tylko przy uwzględnieniu stanu prawnego i faktycznego istniejącego w chwili ustalania do niego prawa.
Zasadą jest zatem, że sąd ocenia prawidłowość decyzji ZUS według stanu rzeczy istniejącego w chwili jej wydania, zaś proces toczący się przed sądem ma na celu skontrolowanie wcześniejszych ustaleń dokonanych przez organ rentowy. Ma to istotne znaczenie praktyczne, gdyż oznacza, że późniejsza zmiana okoliczności lub przepisów nie jest podstawą do uznania decyzji ZUS za wadliwą i w konsekwencji jej zmiany. Przykładowo więc np. zmiana stanu zdrowia ubezpieczonego, a w szczególności jego pogorszenie się po dniu wydania decyzji odmawiającej mu renty z tytułu niezdolności do pracy do dnia wyrokowania przez sąd, nie uzasadnia zmiany zaskarżonej decyzji i przyznania mu renty z tytułu niezdolności do pracy. Potwierdza to również art. 47714 par. 4 k.p.c. Podobnie zapłata długu składkowego po wydaniu przez ZUS decyzji stwierdzającej takie zobowiązanie nie uzasadnia umorzenia z tej przyczyny postępowania sądowego (tak uznał SN w wyroku z 8 października 2010 r., sygn. akt I UK 117/10).
Odstępstwo od reguły
Odstępstwo od zasady badania legalności decyzji według stanu na dzień jej wydania jest dopuszczalne i uzasadnione w niektórych wyjątkowych wypadkach, kiedy to np. ostatni z warunków do otrzymania prawa do świadczenia zostanie spełniony w czasie postępowania odwoławczego przed sądem. Każdorazowo jednak sąd musi rozważyć, czy odstępstwo takie nie doprowadzi do wypaczenia charakteru postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i całkowitego pozbawienia znaczenia postępowania administracyjnego poprzedzającego postępowanie sądowe. Tak wskazano w wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 15 października 2013 r., sygn. akt III AUa 302/13. W praktyce odstępstwo to dotyczy np. przesłanki rozwiązania stosunku pracy jako warunku uzyskania emerytury, w tym emerytury nauczycielskiej. Podobnie byłoby w razie uzyskania przez ubezpieczonego wieku emerytalnego w czasie procesu przed sądem. Również w przypadkach, gdy przesłanka prawa do renty dotycząca wymaganego stażu ubezpieczeniowego spełni się w sposób pewny po wydaniu zaskarżonej decyzji, sąd może przyznać ubezpieczonemu świadczenie. Podkreślano to w wyroku Sądu Najwyższego z 2 sierpnia 2007 r., sygn. akt III UK 25/07.
Konieczny wniosek ubezpieczonego
W praktyce istotne wątpliwości budzi kwestia możliwości zmiany decyzji ZUS przez sąd po korzystnej dla ubezpieczonych zmianie stanu prawnego. Innymi słowy sporne jest, jak powinien postąpić sąd, gdy po wydaniu niekorzystnej dla ubezpieczonego decyzji ZUS doszło do zmiany przepisów prawa, np. określających warunki do danego świadczenia. Moim zdaniem zmiana decyzji jest wówczas niemożliwa, gdyż zasadą powinno być uwzględnianie przez sąd stanu prawnego istniejącego w dacie wydania decyzji przez ZUS. Oznacza to, że sąd w takim przypadku musiałby oddalić odwołanie. Ubezpieczony natomiast mógłby wystąpić z nowym wnioskiem do ZUS i wtedy uzyskać prawo do świadczenia na podstawie nowych przepisów. Podobnie wypowiadał się Sąd Najwyższy w wyroku z 3 grudnia 1998 r., sygn. akt II UKN 341/98, stwierdzając, że sąd dokonuje oceny legalności decyzji rentowej według stanu prawnego istniejącego w dacie jej wydania. Zmiana stanu prawnego w toku postępowania sądowego uprawnia osobę zainteresowaną do złożenia nowego wniosku o przyznanie świadczenia emerytalno-rentowego.
Nowe żądanie
Warto dodać, że jeśli osoba odwołująca się od decyzji zgłosi w sądzie nowe żądanie, dotychczas nierozpoznane przez ZUS, to sąd nie może orzekać w tej sprawie. Musi przekazać ją do rozpoznania organowi rentowemu (art. 47710 par. 2 k.p.c.).
Rozwiązanie to wynika z faktu, że postępowanie przed sądem ma charakter odwoławczy i służy tylko kontroli decyzji ZUS. Podobnie wypowiadał się w tym zakresie Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 21 maja 2013 r., sygn. akt III AUa 1605/12, stwierdzając, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych przeniesienie sprawy na drogę sądową przez wniesienie odwołania ogranicza się do okoliczności uwzględnionych w decyzji, a między stronami spornych, poza tymi okolicznościami spór sądowy nie może zaistnieć. Przed sądem wnioskodawca może żądać jedynie korekty stanowiska zajętego przez organ rentowy i wykazywać swoją rację, odnosząc się do przedmiotu sporu objętego zaskarżoną decyzją, natomiast nie może żądać czegoś, o czym organ rentowy nie decydował.
Ważne
Gdyby w toku procesu osoba niezadowolona z decyzji zgłosiła nowe roszczenie, które dotąd nie było rozstrzygnięte przez ZUS, to sąd nie może go rozpoznać i orzec w tym zakresie, lecz zobowiązany jest przyjąć to żądanie do protokołu. Następnie musi przesłać ten protokół do organu rentowego, który powinien wydać w tym zakresie stosowną decyzję
Podstawa prawna
Art. 47710 par. 2 i art. 47714 par. 4 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.).