Tymczasem wielu z nich sądzi, że jedyne, co im grozi za naruszenie praw pracowniczych, to grzywna z kodeksu pracy. Niektórych swoich działań nie postrzegają w charakterze przestępstwa
Sebastian Kryczka specjalista z zakresu prawa pracy / Dziennik Gazeta Prawna
Wykroczenia przeciwko prawom pracownika uregulowane zostały w ustawie z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2014 r. poz. 1502; dalej: k.p.). W pewnych sytuacjach wykroczenia te mogą przybrać formę przestępstw godzących w szczególnie ważne, prawnie chronione interesy osób wykonujących pracę zarobkową, jak i zagrażające podstawowym dobrom osobistym, jak zdrowie czy życie. Przestępstwa te uregulowane zostały z kolei w art. 218–221 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 ze zm.; dalej: k.k.) w rozdziale XXVIII „Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową”.
Nazwa rozdziału XXVIII k.k. może budzić wątpliwości co do zakresu obowiązywania przepisów w nim zawartych. Posłużenie się przez ustawodawcę zwrotem „osoby wykonujące pracę zarobkową” może bowiem sugerować, że przepisy zawarte w omawianym rozdziale mają funkcję ochronną w stosunku do każdej osoby fizycznej wykonującej pracę zarobkową bez względu na formę zatrudnienia. Z kolei przepisy rozdziału XXVIII k.k. posługują się pojęciami zarezerwowanymi dla zatrudnienia na podstawie stosunku pracy – „pracownik, stosunek pracy, czynności z zakresu prawa pracy”. W związku z powyższym niezbędne jest ustalenie, czy intencją ustawodawcy była ochrona każdego zatrudnionego bez względu na formę zatrudnienia, czy też tytuł rozdziału XXVIII k.k. stanowi pewne uproszczenie (wyraz konwencji słownej) i nie oznacza, że ma w pełni zastosowanie do każdej innej (pozapracowniczej) formy zatrudnienia.
Odpowiadając na powyższe wątpliwości, należy wskazać, że w ramach szerokiego pojęcia osób wykonujących pracę zarobkową mieszczą się zarówno pracownicy w rozumieniu k.p., jak i inne osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na podstawie cywilnych form zatrudnienia.
Definicja pracownika jest powszechnie znana – jest nią osoba fizyczna zatrudniona na podstawie uregulowanego w k.p. stosunku pracy. Zatem należy uznać, że pod pojęciem pracownika mieści się tylko jedna forma zatrudnienia i w związku z tym definicja k.p. jest w tym zakresie wyczerpująca i zamknięta. Problem w tym, czy zakres pojęcia „pracownik”, jaki wynika z k.p., pokrywa się z tym użytym w przepisach k.k., tym bardziej że żaden z przepisów nie reguluje, kim jest osoba wykonująca pracę zarobkową. W tym przypadku można jedynie posiłkować się definicją wynikającą z art. 2 pkt 11 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 674 ze zm.), zgodnie z którą za „inną pracę zarobkową” uznaje się następujące formy zatrudnienia: stosunek pracy w rozumieniu kodeksu pracy, stosunek służbowy, umowa o pracę nakładczą, umowa agencyjna, umowa-zlecenie i o dzieło, członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych lub spółdzielni usług rolniczych.
Reasumując – biorąc pod uwagę nieścisłości terminologiczne między tytułem rozdziału XXVIII k.k. a pojęciami zawartymi w jego przepisach, mającymi źródło w prawie pracy, przeważająca część poglądów doktryny wskazuje, że pod pojęciem pracownika na gruncie k.k. kryją się zarówno pracownicy w rozumieniu art. 2 k.p., jak i osoby zatrudnione w innej formie, ale faktycznie świadczące pracę w warunkach charakterystycznych dla stosunku pracy (pozorne umowy cywilnoprawne). Pracownikami nie będą natomiast pozostałe osoby fizyczne świadczące pracę na podstawie innej niż stosunek pracy.
RODZAJ I SANKCJE
Naruszenie uprawnień ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego
● Art. 218 par. 1a k.k.
Kto wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
● Art. 218 par. 2 k.k.
Kto wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, odmawia ponownego przyjęcia do pracy (pracownika), o którego przywróceniu orzekł właściwy organ, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
● Art. 218 par. 3 k.k.
Kto wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, będąc zobowiązany orzeczeniem sądu do wypłaty wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy, obowiązku tego nie wykonuje, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
Naruszanie przepisów o ubezpieczeniach społecznych
● Art. 219 k.k.
Kto narusza przepisy prawa o ubezpieczeniach społecznych, nie zgłaszając, nawet za zgodą zainteresowanego, wymaganych danych albo zgłaszając nieprawdziwe dane mające wpływ na prawo do świadczeń albo ich wysokość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
● Art. 220 k.k.
Kto, będąc odpowiedzialny za bezpieczeństwo i higienę pracy (bhp), nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Niewypełnienie obowiązków związanych z wypadkiem przy pracy oraz chorobą zawodową
● Art. 221 k.k.
Kto wbrew obowiązkowi nie zawiadamia w terminie właściwego organu o wypadku przy pracy lub chorobie zawodowej albo nie sporządza lub nie przedstawia wymaganej dokumentacji, podlega grzywnie do 180 stawek dziennych albo karze ograniczenia wolności.
OPIS
Przywołany przepis, określając, kto może dopuścić się omawianego przestępstwa, posługuje się dość nieostrym zwrotem „kto, wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych”. Precyzyjne ustalenie podmiotu zdolnego do popełnienia omawianego przestępstwa ma istotne znaczenie z punktu widzenia możliwości postawienia sprawcy zarzutu. W tym zakresie należy odwołać się do art. 3 oraz 31 k.p. – czyli do definicji legalnej pracodawcy, zgodnie z którą pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna – jeżeli zatrudniają pracowników. W przypadku gdy pracodawcą jest osoba fizyczna, zjawiskiem naturalnym jest wykonywanie czynności z zakresu prawa pracy przez samego pracodawcę. Odmiennie przedstawia się to w przypadku osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających przymiotu osoby prawnej. W większych strukturach organizacyjnych za pracodawcę i w jego imieniu czynności z zakresu prawa pracy dokonywane są przez osobę (osoby) lub organ (organy), które zarządzają taką jednostką, lub wyznaczoną do tego celu osobę. Częstą praktyką jest zlecanie części czynności z zakresu prawa pracy firmom zewnętrznym.
Aby dane zachowanie mogło być uznane za czyn przestępny, nie jest wystarczający sam fakt naruszenia prawa (praw) pracowniczych. Niezbędne jest, aby naruszeniu prawa towarzyszyła złośliwość oraz uporczywość. Niestety powyższe przesłanki nie zostały zdefiniowane. Przyjmuje się, że pod pojęciem złośliwego działania lub zaniechania kryje się zawsze zachowanie celowe, czyli umyślne. Dodatkowo odznacza się ono tym, że jest ukierunkowane z zamiarem wyrządzenia konkretnej dolegliwości. Natomiast o zachowaniu uporczywym można mówić, gdy nie jest ono jednorazowym epizodem, trwa przez dłuższy czas w sposób ciągły lub gdy powtarza się z określoną częstotliwością. Warto w tym miejscu powołać się na wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 13 grudnia 2000 r. (sygn. akt II AKz 289/00, KZS 2000/12/28). By zachowanie sprawcy nosiło cechy omawianego przestępstwa, nie jest wymagane, aby złośliwość i uporczywość występowały łącznie.
Warto zwrócić uwagę, że w art. 218 k.k. uregulowane są jeszcze dwa czyny przestępne, związane z nierespektowaniem orzeczeń sądu pracy. Odnosząc się do art. 218 par. 2 k.k., odmowa ponownego przyjęcia do pracy należy do przestępstw umyślnych. W tym przypadku przepisy nie wskazują na przesłanki złośliwości ani uporczywości. Wątpliwości może nasuwać stosunkowo niska kara grożąca za popełnienie omawianego przestępstwa, które ma znaczenie zarówno w sferze przestrzegania praw pracowniczych, jak i respektowania obowiązku prawnego, wynikającego z orzeczenia sądu.
Bardziej dotkliwa kara może spotkać sprawcę przestępstwa, o którym mowa w art. 218 par. 3 k.k.
Omawiane przestępstwo może popełnić osoba, która ma prawny obowiązek zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego danych, które mają wpływ na przyznanie prawa do świadczenia oraz określenie jego wysokości. Zgodnie z art. 36 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1442 ze zm.) każda osoba objęta obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi podlega zgłoszeniu do ubezpieczeń społecznych. Co do zasady zgłoszenie to powinno być dokonane w terminie 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia. Zgłoszeniu podlegają również modyfikacje wcześniej zgłoszonych danych. O wszelkich zmianach w stosunku do danych wykazanych w zgłoszeniach płatnik składek (podmiot zatrudniający) zawiadamia ZUS w terminie 7 dni od zaistnienia zmian, stwierdzenia nieprawidłowości we własnym zakresie lub otrzymania zawiadomienia o stwierdzeniu nieprawidłowości przez ZUS.
Bez znaczenia jest, czy niezgłoszenie danych lub zgłoszenie danych nieprawdziwych do ubezpieczenia społecznego ma charakter jednorazowy, czy wypełnia znamiona czynu ciągłego.
Zapewnienie zatrudnionym bezpiecznych warunków pracy to podstawowy obowiązek pracodawcy podniesiony do rangi zasady ogólnej prawa pracy wynikającej z art. 15 k.p.
Warto zauważyć, że art. 220 k.k. nie odnosi się do zapewnienia właściwych warunków w konkretnym miejscu pracy – np. zakładzie pracy. Koresponduje to z zasadą, że pracownik ma prawo do właściwych warunków w zakresie bhp nie tylko na terenie zakładu pracy (siedziba pracodawcy czy jednostki organizacyjnej), ale też w każdym miejscu wskazanym przez pracodawcę do wykonywania pracy.
Przestępstwo uregulowane w art. 220 k.k. jest przestępstwem indywidualnym – właściwym. Może je popełnić tylko osoba odpowiedzialna za stan bhp w zakładzie pracy. W sytuacji umyślnego działania sprawcy przepisy nie przewidują możliwości orzeczenia wobec niego grzywny czy kary ograniczenia wolności – grozi wówczas kara pozbawienia wolności do lat 3.
Inaczej wygląda to w przypadku nieumyślności – w takim wypadku wobec sprawcy sąd może orzec karę grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku. Sprawca może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli dobrowolnie uchyli grożące niebezpieczeństwo – co oznacza przywrócenie stanu bhp do poziomu niepowodującego narażenia pracowników na niebezpieczeństwo, o którym mowa w art. 220 k.k.
Wystąpienie wypadku przy pracy wymaga podjęcia licznych działań wskazanych w art. 234 par. 1 k.p. Obowiązkiem pracodawcy na gruncie przywołanego przepisu jest przedsięwzięcie niezbędnych kroków w celu wyeliminowania lub ograniczenia zagrożenia, zapewnienie udzielenia pierwszej pomocy osobom poszkodowanym oraz ustalenie okoliczności zdarzenia, jak również podjęcie odpowiednich środków zapobiegawczych.
W razie wypadku ciężkiego, zbiorowego lub śmiertelnego art. 234 par. 2 k.p. nakłada na pracodawcę obowiązki dodatkowe w postaci niezwłocznego powiadomienia właściwego okręgowego inspektora pracy oraz prokuratora. Powyższy obowiązek dotyczy również każdego innego wypadku, który wywołał skutki określone w art. 234 par. 1 k.p., mającego związek z pracą, jeżeli może być uznany za wypadek przy pracy.
Podejrzenie choroby zawodowej zgodnie z art. 235 par. 1 k.p. rodzi obowiązek zgłoszenia przez pracodawcę tego faktu właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu oraz okręgowemu inspektorowi pracy. Powyższy obowiązek dotyczy również lekarza zatrudnionego w podmiocie, który jest właściwy do rozpoznawania chorób zawodowych. Brak wypełnienia powyższych obowiązków zgodnie z art. 221 k.k. stanowi przestępstwo. Odpowiedzialna za przestępstwo uregulowane w art. 221 k.k. będzie osoba, która wbrew prawnemu obowiązkowi nie zawiadamia wyżej wskazanych podmiotów łącznie, jak również jednego z nich.
Przestępstwem na gruncie art. 221 k.k. będzie również zaniechanie sporządzenia oraz przedstawienia właściwemu organowi dokumentacji powypadkowej.