Uczniowie gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych i ponadpodstawowych oraz studenci do ukończenia 26. roku życia nie podlegają ubezpieczeniom społecznym, jeżeli pracują na podstawie zlecenia, umowy agencyjnej lub umowy o świadczenie usług. Tak wynika z ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2013 r. poz. 1442 z późn. zm.).
Dla celów ubezpieczeń społecznych status ucznia przysługuje do 31 sierpnia każdego roku kalendarzowego. Z kolei studentami są osoby kształcące się na studiach pierwszego stopnia, kończące się uzyskaniem tytułu licencjata albo inżyniera, drugiego stopnia, po których zostaje się magistrem, albo na jednolitych magisterskich. W związku z tym nie są studentami uczestnicy studiów doktoranckich ani podyplomowych.
Status taki przysługuje od dnia immatrykulacji, czyli przyjęcia w poczet studentów i złożenia ślubowania. Gdy przyjęcie do tego grona następuje po 1 października, nie wpływa to na sytuację ubezpieczeniową.
Wspomniany status traci się z chwilą zdania egzaminu dyplomowego lub skreślenia z listy studentów. Jednak zgodnie z ustawą z 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. z 2012 r. poz. 572 z późn. zm.) w przypadku kierunków lekarskiego, lekarsko-dentystycznego i weterynarii następuje to od daty złożenia ostatniego wymaganego planem studiów egzaminu, a w przypadku kierunku farmacja – od dnia zaliczenia ostatniej, przewidzianej w planie studiów praktyki.
W praktyce może się zdarzyć, że pomiędzy ukończeniem studiów I stopnia a podjęciem tych II stopnia określona osoba przyjmie zlecenie. Nie ma to wpływu na jej sytuację, gdyż zachowuje prawa studenta do chwili podjęcia nowego cyklu kształcenia. Inaczej należy rozpatrywać przypadek ukończenia studiów II stopnia i podjęcie kolejnego kierunku. Wtedy ziści się obowiązek składkowy.
Co ważne, także w okresie delegowania studentów do pracy w innym państwie członkowskim UE nie są oni objęci ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych.
W pewnych przypadkach pracujący uczniowie i studenci zapłacą jednak składki emerytalno-rentowe. Będzie tak, gdy podpiszą umowę o pracę (przepisy zezwalają na zatrudnianie młodocianych, którzy ukończyli 16. rok życia). Gdy osiągną pełnoletniość, mogą też np. podjąć pracę w charakterze niani na podstawie umowy uaktywniającej z ustawy z 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 (Dz.U. poz. 235 z późn. zm.). W tym przypadku składki sfinansuje ZUS – do wysokości minimalnego wynagrodzenia.
Istnieje też możliwość założenia działalności gospodarczej przez małoletniego, który ukończył 13 lat, i z tego tytułu powstaje konieczność rozliczania się z ZUS. Zdarza się to jednak rzadko, gdyż czynności biznesowe takiej osoby wymagają zgody rodziców. Jak wskazuje radca prawny Artur Lizoń, zwykle taka działalność rejestrowana jest na jednego z rodziców i stopniowo przepisywana na dziecko.
Zasady zatrudniania niepełnoletnich:
● osoba młodociana, czyli która ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18 lat, może być zatrudniana w celu przygotowania zawodowego lub przy pracach lekkich,
● do czasu pracy takiej osoby wlicza się czas nauki w wymiarze wynikającym z obowiązkowego programu zajęć szkolnych, bez względu na to, czy odbywa się ona w godzinach pracy,
● młodocianego nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej,
● wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko do ukończenia przez nie 16. roku życia jest dozwolone wyłącznie na rzecz podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub reklamową i wymaga uprzedniej zgody przedstawiciela ustawowego lub opiekuna, a także zezwolenia właściwego inspektora pracy.