Do przeprowadzenia inspekcji w miejscu zamieszkania zatrudnionego konieczne jest upoważnienie. Jej wynik powinien być opisany w protokole. Podwładny nie musi się z nim zgodzić i może wnieść zażalenie.
Miesiące letnie i jesień są czasem, kiedy pracownicy najczęściej korzystają ze zwolnień chorobowych. Jak podaje Eurostat (agencja statystyczna krajów Eurolandu), Polska jest niechlubnym liderem pod względem przebywania zatrudnionych na zwolnieniach ZUS ZLA. W ubiegłym roku korzystając z nich, polscy pracownicy spędzili poza miejscem zatrudnienia ponad 246 mln dni pracy. Z tego blisko jedna trzecia przypadała na trzeci kwartał roku, podczas którego najczęściej brane są także urlopy. Nie zawsze jednak zwolnienia wykorzystywane są zgodnie z przeznaczeniem. Specjaliści twierdzą, że nielegalne, opłacane z budżetu „wakacje chorobowe” wykorzystywane są najczęściej przez zatrudnionych do przeprowadzenia prac remontowych, malarskich, ogrodowych czy porządkowych przed trudniejszym, przede wszystkim na terenach wiejskich, okresem zimowym. Zdarza się także, że nieuczciwi zatrudnieni wyjeżdżają poza wskazane na zwolnieniu miejsce pobytu czy nawet wykonują zadania na rzecz innej firmy. W drugim półroczu 2012 roku ZUS wstrzymał lub obniżył z tego powodu świadczenia chorobowe o wartości niemal 100 mln zł. Plaga letnich i jesiennych zwolnień chorobowych powodowana jest często także możliwością podjęcia dodatkowej, dobrze płatnej pracy sezonowej. Ma to pod koniec roku wyrównywać straty w budżecie domowym – zauważa Marta Kuczyńska, specjalistka prawa pracy.

Druk ścisłego zarachowania

Szczegółowe zasady korzystania ze zwolnień lekarskich określone są w ustawie z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu wystawiania zaświadczeń lekarskich, wzoru zaświadczenia lekarskiego i zaświadczenia lekarskiego wydanego w wyniku kontroli lekarza orzecznika ZUS. Wystawiony przez uprawnionego lekarza, podpisany i ostemplowany druk ZUS ZLA jest dokumentem ścisłego zarachowania. Posługiwanie się nim usprawiedliwia nieobecność w pracy i jest podstawą do wypłacenia zasiłku z ubezpieczenia chorobowego za czas, w trakcie którego wykonywanie obowiązków zawodowych było niemożliwe. Do wystawienia zwolnienia potrzebny jest numer PESEL, NIP pacjenta i pracodawcy. Druk wypisywany jest przez lekarza w trzech samokopiujących się egzemplarzach. Pierwszy (czerwony) wysyłany jest przez przychodnię do ZUS, drugi zostaje u lekarza, trzeci (zielony) otrzymuje pacjent, żeby dostarczyć pracodawcy. Na tej ostatniej kopii nie może być widoczny numer statystyczny choroby – tłumaczy Marta Kuczyńska. Będący przyczyną nieobecności problem medyczny jest objęty tajemnicą lekarską. Jest więc informacją poufną. Nikt nieuprawniony nie może się dowiedzieć, na jakie schorzenie cierpi osoba, która posługuje się zwolnieniem. Mogłoby to stać się przyczyną dyskryminujących zachowań ze strony przełożonych i współpracowników.
Podczas przebywania na ZUS ZLA pracownik objęty jest ochroną i nie może zostać zwolniony. Jednak zakaz wypowiadania umów w czasie nieobecności dotyczy tylko tych z nich, które mogą być rozwiązane za wypowiedzeniem. Odnosi się więc do umów o pracę na czas nieokreślony, na okres próbny, na czas określony dłuższy niż sześć miesięcy (te ostatnie tylko, gdy strony zastrzegły w dokumencie możliwość wypowiedzenia). Zakaz rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę odnosi się także do zmiany warunków pracy lub płacy (wypowiedzenia zmieniającego). W czasie usprawiedliwionej nieobecności spowodowanej chorobą pracodawca nie może złożyć pracownikowi oświadczenia o zmianie rozkładu czasu pracy, obniżeniu wynagrodzenia itp. Jeżeli jednak uzna, że zaświadczenie lekarskie wydane zostało z błędami formalnymi (na przykład brakuje na nim danych czy pieczątki lekarza) powinien zwrócić się do ZUS w celu wyjaśnienia sprawy. Kontrola może w takim przypadku dotyczyć zarówno samego zaświadczenia, prawidłowości wykorzystania zwolnienia przez pracownika, jak też zasadności orzeczenia o chorobie i wystawienia diagnozy.

Orzecznik w akcji

Druk ZUS ZLA sprawdzany jest na kilku etapach. Po wystawieniu wpływa do ZUS, gdzie jest rejestrowany w programie informatycznym. Za pomocą filtra typuje on dokumenty, które powinny być poddane bardziej szczegółowej kontroli. Aplikacja wychwytuje przypadki powtarzających się często, a przy tym krótkoterminowych zwolnień. Do analizy kierowane są także dokumenty podpisywane przez lekarzy, którzy wykazują się ponadprzeciętną aktywnością w wypisywaniu zwolnień (liczba uważana przez Zakład za „przeciętną” jest objęta tajemnicą). Często zdarza się także, że sami pracodawcy zwracają się do ZUS z prośbą o skontrolowanie przebywającego na zwolnieniu pracownika.
Podstawą inspekcji w miejscu przebywania zatrudnionego jest rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich. Kontrola z ramienia ZUS przeprowadzana jest zazwyczaj przez lekarzy orzeczników. W jej trakcie mogą oni przeprowadzić badanie ubezpieczonego w miejscu jego pobytu (lub innym wyznaczonym), skierować na badania specjalistyczne oraz zażądać od lekarza prowadzącego, który wystawił zaświadczenie, udostępnienia dokumentacji medycznej potwierdzającej zasadność zwolnienia.
Ubezpieczony ma obowiązek stawić się w wyznaczonym terminie na ewentualne badania dodatkowe oraz udostępnić wyniki badań, które są w jego posiadaniu. Jeżeli tego nie zrobi zaświadczenie będące podstawą wypłaty zasiłku (czy też wynagrodzenia za czas choroby) straci swoją ważność od dnia następnego po terminie kontroli. Zwolnienie może również zostać anulowane, jeżeli w trakcie analizy dokumentacji medycznej i badania okaże się, że data ustania niezdolności do pracy powinna być wcześniejsza niż w nim orzeczona. Kontrolowanie lekarza obejmuje zazwyczaj badanie dokumentacji medycznej i posiadanych uprawnień oraz doświadczenia w orzekaniu określonej grupy chorób – informuje Kuczyńska. Zdarzają się nawet przypadki, gdy ortopeda orzeka chorobę psychiczną.

Wizyta pełnomocnika

Więksi, zatrudniający powyżej 20 osób, pracodawcy mają prawo do przeprowadzania kontroli wykorzystania zwolnień lekarskich we własnym zakresie (firmy zgłaszające do ubezpieczenia mniej niż 20 osób mogą opierać się jedynie na wynikach kontroli ZUS, ale o jej przeprowadzenie mogą wnioskować). Właściciel firmy nie musi przeprowadzić kontroli osobiście. Może upoważnić do tego inną osobę. Przy tym niekoniecznie podwładnego. W tym celu musi jednak udzielić pisemnego, imiennego upoważnienia na specjalnym druku.
Kontrola może być telefoniczna, jak też osobista, która polegać może na odwiedzeniu pracownika w miejscu jego pobytu (zamieszkania lub innym wskazanym przez chorego jako miejsce przebywania w okresie niezdolności do pracy). Po przeprowadzonej kontroli powinien zostać sporządzony protokół. Pracownik może nie zgodzić się z jego treścią. W takiej sytuacji przysługuje mu prawo do wniesienia zażalenia i prośby o szczegółowe uzasadnienie i wyjaśnienie treści protokołu. Pracodawca powinien wtedy przeprowadzić kontrolę po raz kolejny i potwierdzić lub nie złożone przez zatrudnionego zastrzeżenia.

Fałszywe ZUS ZLA

W przypadku kiedy w wyniku kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnienia lekarskiego od pracy ustalono brak prawa do zasiłku chorobowego, pracodawca ma obowiązek wystąpić do oddziału ZUS o wydanie decyzji zobowiązującej pracownika do zwrotu wypłaconego zasiłku chorobowego. Zakład po analizie sprawy wydaje decyzję, w której zobowiąże zatrudnionego do zwrotu nienależnie pobranego zasiłku (w kwocie brutto). W decyzji wskazany zostaje numer konta bankowego, na które należy dokonać wpłaty. W związku z tym, że w takich przypadkach do zwrotu zasiłku jest zobowiązany pracownik, pracodawca nie dokonuje korekty dokumentów rozliczeniowych – tłumaczy Kuczyńska.
Jeśli w trakcie kontroli okaże się prawdopodobne, że pracownik sfałszował zaświadczenie lekarskie (całe lub część albo tylko podpis lub pieczątkę lekarza), może zostać pociągnięty nawet do odpowiedzialności karnej za fałszowanie dokumentów. Przestępstwa przeciwko ich wiarygodności zostały opisane w art. 270 ustawy z 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Zabronione jest wytwarzanie tego rodzaju pseudodokumentów, posługiwanie się nimi jako autentycznymi, jak również ich przerabianie (np. poprzez zmianę daty). Fałszerstwa zagrożone są karą grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolności od trzech miesięcy do pięciu lat. Po udowodnieniu złamania prawa pierwszy wyrok wydawany jest zazwyczaj przez sąd w zawieszeniu, ale oczywiście zależy to od charakteru przestępstwa, jego skali, częstotliwości i szkodliwości społecznej – mówi specjalistka prawa pracy.
Specjaliści twierdzą, że nielegalne, opłacane z budżetu „wakacje chorobowe” wykorzystywane są najczęściej przez zatrudnionych do przeprowadzenia prac remontowych, malarskich, ogrodowych czy porządkowych przed trudniejszym, przede wszystkim na terenach wiejskich, okresem zimowym. Zdarza się także, że nieuczciwi zatrudnieni wyjeżdżają poza wskazane na zwolnieniu miejsce pobytu czy nawet wykonują zadania na rzecz innej firmy

Obniżenie lub wstrzymanie świadczenia

W ciągu pierwszych sześciu miesięcy 2013 roku, ZUS wstrzymał lub obniżył świadczenia chorobowe o łącznej wartości 114, 9 mln zł (po pierwszej połowie 2012 roku była to kwota 82, 7 mln, natomiast w całym 2012 roku zaoszczędzono w ten sposób 175 mln zł). Lekarze orzecznicy przeprowadzili 253,2 tys. badań osób posiadających zwolnienie lekarskie. W ich wyniku wydano 32,7 tys. decyzji nakazujących wstrzymanie dalszej wypłaty zasiłku, o 174,9 tys. została skrócona liczba dni, które pracownicy mieli spędzić na zwolnieniu. A kwota cofniętych zasiłków z tego tytułu osiągnęła 10,1 mln zł. W miejscu przebywania świadczeniobiorców skontrolowano natomiast 83 tys. osób, a wstrzymano ok. 3 tys. zasiłków na łączną kwotę ok. 3,1 mln zł.

Kiedy można rozwiązać umowę

● prawo przewiduje możliwość rozwiązania umowy o pracę z przebywającym na zwolnieniu pracownikiem, jeśli wypowiedzenie zostanie wręczone przed udaniem się zatrudnionego na rekonwalescencję. Zakończenie stosunku pracy jest legalne, nawet gdyby formalnie miało dojść do niego w czasie, w którym zatrudniony będzie przebywał na zwolnieniu;

● pracodawca może także rozwiązać umowę, jeżeli niezdolność zatrudnionego do pracy wskutek choroby trwa dłużej niż trzy miesiące (w sytuacji gdy przepracował mniej niż sześć miesięcy) albo utrzymuje się dłużej niż wynosi łączny okres pobierania wynagrodzenia i zasiłku oraz świadczenia rehabilitacyjnego (gdy pracownik był zatrudniony przez co najmniej sześć miesięcy lub też niezdolność została spowodowana wypadkiem przy pracy albo chorobą zawodową);

● w każdym momencie możliwe jest rozwiązanie umowy z zatrudnioną osobą w drodze porozumienia stron lub zwolnienia dyscyplinarnego z przyczyn leżących po stronie pracownika;

● do rozwiązania umów zawartych na czas określony lub okres próbny dochodzi na skutek upływu czasu, na który zostały zawarte, także w trakcie przebywania na zwolnieniu lekarskim.

Podstawa prawna

Art. 17, 53, 55 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2010 r. nr 77, poz. 512 z późn. zm.).

Par. 1, 2, 3 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu wystawiania zaświadczeń lekarskich, wzoru zaświadczenia lekarskiego i zaświadczenia lekarskiego wydanego w wyniku kontroli lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 229).

Par. 1, 2, 3, 5 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy oraz formalnej kontroli zaświadczeń lekarskich (Dz.U. nr 65, poz. 743).