Urlop wypoczynkowy pracownik powinien wykorzystać w naturze. Zamiana urlopu na ekwiwalent pieniężny możliwa jest tylko w przypadku ustania stosunku pracy.

Zeszyt 4
Ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop wypoczynkowy przysługuje pracownikowi tylko w przypadku niewykorzystania przysługującego mu urlopu w całości lub w części z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy. Prawo do ekwiwalentu pieniężnego powstaje w dniu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy. Potwierdza to wyrok Sądu Najwyższego z 15 października 1976 r. (I PRN 71/76, OSNCP 1977/5-6, poz. 97), zgodnie z którym pracownik nabywa prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop w dacie rozwiązania stosunku pracy.
Ustanie stosunku pracy
Na fakt nabycia prawa do ekwiwalentu nie ma wpływu ani rodzaj łączącej strony umowy o pracę, ani długość okresu zatrudnienia pracownika. Prawo do niego nie zależy też od sposobu rozwiązania stosunku pracy. Oznacza to, że przysługuje ono pracownikowi, z którym umowa o pracę rozwiązała się z powodu: upływu terminu, na jaki była ona zawarta, wraz z wykonaniem pracy, z powodu której umowę zawarto, na mocy porozumienia stron, z powodu wypowiedzenia złożonego zarówno przez pracownika jak i pracodawcę, a także z powodu rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia.
Bez znaczenia jest też przyczyna wygaśnięcia umowy o pracę. Ekwiwalent pieniężny przysługuje zatem zarówno wtedy, gdy umowa wygaśnie z powodu śmierci pracodawcy, śmierci pracownika, jak i z powodu upływu trzech miesięcy nieobecności w pracy tymczasowo aresztowanego pracownika.
Jeśli umowa o pracę wygaśnie z powodu śmierci pracownika, osobami uprawnionymi do ekwiwalentu są żona lub mąż zmarłego pracownika oraz inne osoby spełniające warunki do otrzymania renty rodzinnej.
Bez wypłaty
Tylko w jednej sytuacji pracodawca nie musi wypłacać ekwiwalentu pracownikowi, z którym umowa o pracę zostaje rozwiązana. Pracodawca nie ma obowiązku wypłacenia ekwiwalentu pieniężnego mimo ustania stosunku pracy, jeżeli strony postanowią o wykorzystaniu urlopu w czasie pozostawania pracownika w stosunku pracy na podstawie kolejnej umowy o pracę zawartej z tym samym pracodawcą bezpośrednio po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniej umowy o pracę z tym pracodawcą. W każdej innej sytuacji pracodawca rozstający się z pracownikiem, który nie wykorzystał całego należnego urlopu w naturze, musi wypłacić mu ekwiwalent za ten urlop.
Rozstanie z pracodawcą
Pracodawca ma zatem obowiązek rozliczenia się z pracownikiem w zakresie wykorzystania przez niego przysługującego mu urlopu. Dotyczy to oczywiście zarówno urlopu zaległego jak i urlopu przysługującego pracownikowi w danym roku kalendarzowym. W drugim przypadku pracodawca rozlicza urlop w wymiarze proporcjonalnym do okresu zatrudnienia pracownika w roku, w którym dochodzi do rozwiązania umowy o pracę.
Obowiązki pracodawcy
Pracodawca rozstający się z pracownikiem, w wydawanym mu świadectwie pracy podaje liczbę dni i godzin urlopu wypoczynkowego wykorzystanego przez pracownika w roku kalendarzowym, w którym ustał stosunek pracy w naturze, albo liczbę dni urlopu, za które przysługuje mu ekwiwalent pieniężny. Wynika to z rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 15 maja 1996 r. sprawie szczegółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania.
WAŻNE
W razie sporu roszczenie uprawnionych członków rodziny zmarłego do ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy, jako roszczenie ze stosunku pracy, może być przedmiotem rozstrzygnięcia sądu pracy
Z ORZECZNICTWA
  •  Z dniem rozwiązania stosunku pracy prawo pracownika do urlopu wypoczynkowego w naturze przekształca się w prawo do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop. W tym też dniu rozpoczyna bieg termin przedawnienia roszczenia o ekwiwalent pieniężny za niewykorzystane w naturze, a nieprzedawnione urlopy wypoczynkowe - wyrok SN z 29 marca 2001 r. I PKN 336/2000 OSNP 2003/1/14,
  •  Ekwiwalent pieniężny za nie wykorzystany urlop wypoczynkowy należny pracownikowi w roku kalendarzowym, w którym nastąpiło wygaśnięcie stosunku pracy wskutek śmierci pracownika, przysługuje w równych częściach jego małżonkowi i innym członkom rodziny spełniającym warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin - uchwała SN z 13 maja 1994 r. I PZP 23/1994, OSNP 1994/5/81.
  •  Prawo do urlopu przysługuje pracownikowi, a więc osobie świadczącej pracę na podstawie stosunku pracy bez względu na podstawę prawną jej powstania. Oznacza to, że podstawową przesłanką roszczenia o urlop jest istnienie stosunku pracy. Wypłata ekwiwalentu pieniężnego dopuszczalna jest w sytuacjach ściśle określonych przepisami prawa (art. 171 k.p.), jednak roszczenie to jest surogatem urlopu, a zatem nie może być odmiennie traktowane - wyrok SN z 10 października 1980 r., I PRN 100/1980, LEX nr 14555.
Termin wypłaty ekwiwalentu
Ekwiwalent za niewykorzystany urlop zarówno bieżący jak i zaległy powinien zostać wypłacony w dniu, w którym pracownik nabywa do niego prawo, a więc w ostatnim dniu zatrudnienia.
Niedotrzymanie przez pracodawcę terminu wypłaty ekwiwalentu powoduje konieczność wypłacenia także odsetek za opóźnienie. Odsetki te należą się pracownikowi zgodnie z art. 481 par. 1 kodeksu cywilnego w związku z art. 300 k.p. za cały czas opóźnienia, chociażby nie poniósł on szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które zakład pracy nie ponosi odpowiedzialności.
Prawo do ekwiwalentu za niewykorzystany urlop przedawnia się z upływem trzech lat od momentu, kiedy roszczenie o ekwiwalent stało się wymagalne. W praktyce roszczenie to staje się wymagalne z dniem ustania stosunku pracy, oznacza to więc, że od tego dnia biegnie trzyletni termin przedawnienia.
Rezygnacja niemożliwa
Podobnie jak z urlopu wypoczynkowego pracownik nie może zrezygnować z ekwiwalentu za ten urlop. Co więcej, gdyby pracownik taką próbę podjął, zarówno zrzeczenie się przez niego prawa do urlopu wypoczynkowego, jak i zrzeczenie się prawa do wykorzystania urlopu w naturze, w zamian za ekwiwalent pieniężny, nie rodzi żadnych skutków prawnych. Warto też pamiętać, iż ekwiwalent pieniężny należny pracownikowi za niewykorzystany urlop wypoczynkowy podlega ochronie w takim samym zakresie jak wynagrodzenie za pracę.
Ekwiwalent po zmarłym pracowniku
Prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą po śmierci pracownika, w równych częściach, na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W razie braku takich osób prawa te wchodzą do spadku. Stanowi o tym art. 631 par. 2 kodeksu pracy. Dotyczy to także ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy po zmarłym pracowniku.
Oznacza to, że wymienionym członkom rodziny zmarłego pracownika przysługuje prawo do ekwiwalentu za niewykorzystany przez niego urlop wypoczynkowy zarówno zaległy (pod warunkiem, iż prawo do niego nie uległo przedawnieniu), jaki i za rok bieżący w wymiarze proporcjonalnym do przepracowanego okresu.
Członków rodziny uprawnionych do renty rodzinnej wymienia art. 67 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z tym przepisem uprawnionymi do renty rodzinnej są, oprócz małżonka zmarłego pracownika, następujący członkowie jego rodziny:
  •  dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
  •  przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej,
  •  rodzice (za rodziców uważa się również ojczyma i macochę oraz osoby przysposabiające).
PRZYKŁAD
36 DNI ZALEGŁEGO URLOPU
Pracownik z długoletnim stażem nie wykorzystał 10 dni urlopu z 2006 roku i 26 dni z 2007 roku. W styczniu 2008 r. złożył wypowiedzenie umowy o pracę. Rozwiąże się ona z ostatnim dniem kwietnia tego roku. Pracodawca może udzielić w okresie wypowiedzenia pracownikowi całego zaległego urlopu i urlopu przysługującego pracownikowi za cztery miesiące roku bieżącego (4/12 z 26 dni), czyli w sumie 45 dni (10+26+ 9). Jeśli tego nie zrobi, musi wypłacić pracownikowi ekwiwalent pieniężny za niewykorzystane 45 dni urlopu.
Małgorzata Jankowska
PODSTAWA PRAWNA
Art. 171, 291 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
Art. 481 par. 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 15 maja 1996 r. sprawie szczegółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania (Dz.U. nr 60, poz. 282 z późn. zm.).