Osoby, które mają już przyznaną emeryturę, powinny pamiętać o tym, że ZUS może przeliczyć im to świadczenie. Podwyższenie emerytury może najczęściej nastąpić w wyniku doliczenia okresów składkowych lub nieskładkowych albo przeliczenia podstawy wymiaru świadczenia.

Szczególne możliwości przeliczenia świadczenia mają - wskutek dwóch uchwał Sądu Najwyższego - osoby, które przeszły wcześniej z renty na emeryturę. Mogą one wnioskować o zamianę podstawy wymiaru świadczenia na zasadach omówionych na stronach C4-C5. Również emeryci, którym ZUS ustalił prawo do emerytury na podstawie innego przepisu niż dotychczasowe świadczenie, mogą, w pewnych okolicznościach, wnioskować o przeliczenie nowego świadczenia (czytaj strona C6).
W określonych przypadkach ZUS może również podwyższyć emeryturę z urzędu, bez konieczności składania stosownego wniosku osoby zainteresowanej. Może to nastąpić m.in. wskutek stwierdzenia przez ZUS błędnego jej obliczenia. W tym przypadku emerytura może być również obniżona, jeśli zostanie ustalone, że wysokość tego świadczenia została błędnie zawyżona.
Jak ZUS oblicza emeryturę
Zanim szczegółowo omówimy poszczególne sytuacje, w których może nastąpić przeliczenie emerytury, należy przypomnieć, w jaki sposób ZUS oblicza wysokość tego świadczenia. Skoncentrujemy się na zasadach ustalenia wysokości emerytury według aktualnie obowiązujących zasad. Obecnie nie są jeszcze przyznawane tzw. nowe emerytury. ZUS oblicza wysokość emerytury według starych zasad dla wszystkich osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., a także tych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które przejdą na wcześniejszą emeryturę. Wyjątkiem jest wcześniejsza emerytura przewidziana w art. 184 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, która zostanie obliczona na zasadach przewidzianych dla nowych emerytur.
Wysokość starej emerytury uzależniona jest przede wszystkim od wysokości zarobków osiągniętych na przestrzeni kariery zawodowej w stosunku do przeciętnej płacy w danym roku, liczby przebytych okresów składkowych i nieskładkowych (ewentualnie również okresów uzupełniających) oraz od wysokości kwoty bazowej obowiązującej w dacie zgłoszenia wniosku o emeryturę lub w dacie powstania prawa do emerytury (jeśli jest późniejsza od daty zgłoszenia wniosku). Emerytura obliczana na starych zasadach stanowi sumę trzech składników:
  •  24 proc. kwoty bazowej (tzw. część socjalna),
  •  po 1,3 proc. podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów składkowych (część należna za okresy składkowe),
  •  po 0,7 proc. podstawy wymiaru emerytury za każdy rok okresów nieskładkowych (część należna za okresy nieskładkowe).
Jak ustalana jest podstawa wymiaru
Podstawa wymiaru emerytury pokazuje wysokość wynagrodzeń świadczeniobiorcy w latach wskazanych do jej ustalenia w stosunku do przeciętnych płac, jakie obowiązywały w tych latach. Osoba wnioskująca o emeryturę może żądać obliczenia podstawy wymiaru tego świadczenia przy uwzględnieniu wynagrodzeń z dziesięciu kolejnych lat przypadających w ostatnim 20-leciu przed rokiem złożenia wniosku o emeryturę albo z 20 lat przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu. Wyjątek odnosi się do sytuacji, gdy osoba zainteresowana w ciągu 20 lat poprzedzających rok, w którym zgłosiła wniosek o emeryturę, pobierała przez więcej niż dziesięć lat zasiłek przedemerytalny. W takim przypadku podstawa wymiaru emerytury ustalana jest w oparciu o wynagrodzenia z kolejnych dziesięciu lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym nabyła prawo do tego zasiłku.
Procedura ustalania podstawy wymiaru emerytury przewidziana jest w art. 15 ustawy emerytalnej. W pierwszej kolejności ZUS oblicza oddzielnie dla każdego z wybranych przez wnioskodawcę lat kalendarzowych sumę kwot podstaw wymiaru składek (a więc kwot, od których zastały odprowadzone składki na ZUS) oraz kwot niestanowiących podstawy wymiaru składek wliczanych jednak do podstawy wymiaru emerytury. Następnie obliczany jest procentowy stosunek każdej z tych sum do rocznej kwoty przeciętnego wynagrodzenia ogłoszonej za dany rok kalendarzowy z zaokrągleniem do setnej części procenta. Następną czynnością jest wyliczenie średniej arytmetycznej tych procentów, która stanowi wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury (nie może być wyższy niż 250 proc.). W wyniku pomnożenia tego wskaźnika przez właściwą kwotę bazową ustalana jest wysokość podstawy wymiaru emerytury.
Składniki wliczane i wyłączane z podstawy wymiaru
Przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury ZUS przyjmuje przede wszystkim te składniki przychodu, wynagrodzenia lub dochodu, które - na podstawie przepisów o podstawie wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne albo emerytalne i rentowe, obowiązujących w okresie, który ubezpieczony wskazał - podlegały składce.
Zgodnie z obecnie obowiązującymi (od 1999 roku) przepisami, składce podlega przychód zdefiniowany w przepisach o podatku dochodowym od osób fizycznych, a więc ten, od którego odprowadzany jest również podatek dochodowy. Chodzi więc m.in. o wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop wypoczynkowy itd.
ZUS wlicza do podstawy wymiaru emerytury również niektóre wypłacone w trakcie trwania ubezpieczenia kwoty, za które nie ma obowiązku odprowadzania składek ubezpieczeniowych. Chodzi tu o kwoty wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, wypłaconego na podstawie przepisów kodeksu pracy, zasiłków chorobowych, zasiłków macierzyńskich, zasiłków opiekuńczych, świadczeń rehabilitacyjnych, zasiłków wyrównawczych, świadczeń wyrównawczych, dodatków wyrównawczych oraz świadectw rekompensacyjnych wypłaconych na podstawie ustawy z 6 marca 1997 r. o zrekompensowaniu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent (Dz.U. z 2000 r. nr 23, poz. 294). Ponadto do podstawy wymiaru emerytury wlicza się również kwoty zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków szkoleniowych lub stypendiów wypłaconych z Funduszu Pracy za okres udokumentowanej niezdolności do pracy.
Należy jednak podkreślić, że kwoty wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy oraz zasiłku chorobowego, macierzyńskiego i opiekuńczego przysługującego za okres od 1 stycznia 2005 r. uwzględniane są przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury jedynie w takiej wysokości, aby łącznie z przychodem oskładkowanym nie została przekroczona maksymalna roczna kwota podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe określona dla danego roku. Ograniczenie to nie odnosi się natomiast do świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku wyrównawczego, dodatku wyrównawczego oraz świadczenia wyrównawczego. W związku z tym składniki te dolicza się do podstawy wymiaru emerytury na dotychczasowych zasadach, a więc bez ograniczeń.
Pozostałych składników wynagrodzenia niepodlegających składkom na ubezpieczenia emerytalne i rentowe ZUS nie uwzględnia przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury. Katalog tych składników wymieniony jest w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. Należą do nich m.in.: nagrody jubileuszowe przysługujące pracownikowi nie częściej niż co pięć lat, odprawy pieniężne przysługujące w związku z przejściem na emeryturę lub rentę, odprawy, odszkodowania i rekompensaty wypłacane pracownikom z tytułu wygaśnięcia lub rozwiązania stosunku pracy, dodatek za rozłąkę wypłacany pracownikom czasowo przeniesionym czy też zapomogi losowe w przypadku klęsk żywiołowych, indywidualnych zdarzeń losowych lub długotrwałej choroby.
Doliczenie okresów składkowych lub nieskładkowych
Pierwszym sposobem podwyższenia wyliczonej przez ZUS emerytury jest doliczenie nieuwzględnionych dotychczas w wymiarze świadczenia okresów składkowych i nieskładkowych. Przypomnijmy, że ich ilość ma bardzo duży wpływ na wysokość emerytury, gdyż ZUS każdy rok tych okresów uwzględnia wskaźnikiem odpowiednio 1,3 lub 0,7 podstawy wymiaru.
Warto również przypomnieć, że okresy składkowe to takie okresy, w których określona osoba pracowała i opłacane były za nią składki na ZUS, a także niektóre okresy, za które składka nie została opłacona, gdyż nie było takiego obowiązku. Okresy nieskładkowe to generalnie okresy braku aktywności zawodowej, za które nie zostały odprowadzone składki na ubezpieczenie społeczne, m.in. okresy pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, zasiłku chorobowego. Okresy nieskładkowe podlegają uwzględnieniu (również przy ustalaniu wysokości emerytury) w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych. Warto też pamiętać, że przy obliczaniu wysokości emerytury okresy składkowe i nieskładkowe ustala się z uwzględnieniem pełnych miesięcy, a więc inaczej niż ma to miejsce w przypadku ustalaniu uprawnień do emerytury, gdzie ZUS bierze pod uwagę okresy składkowe i nieskładkowe z dokładnością co do dnia.
Doliczenie okresów składkowych lub nieskładkowych polega na dodaniu do dotychczasowej kwoty świadczenia:
  •  po 1,3 proc. podstawy wymiaru ustalonej w wyniku waloryzacji - za każdy rok okresów składkowych,
  •  po 0,7 proc. podstawy wymiaru ustalonej w wyniku waloryzacji - za każdy rok okresów nieskładkowych.
Doliczenie przez ZUS okresów składkowych i nieskładkowych następuje zawsze na wniosek emeryta. Wniosek ten może dotyczyć zarówno okresów przebytych po poprzednim ustaleniu wysokości emerytury, jak i okresów wcześniejszych nieuwzględnionych, np. z powodu braku dokumentów.
PRZYKŁAD
Zaliczenie nieuwzględnionych okresów składkowych
Witold K. od 2003 roku jest uprawniony do emerytury. Przy ustalaniu prawa do świadczenia i jego wysokości ZUS uwzględnił mu 25 lat składkowych oraz trzy lata nieskładkowe. Nie mógł natomiast zaliczyć dwuletniego okresu pracy w jednym z nieistniejących już zakładów pracy, gdyż wnioskodawca zagubił świadectwo pracy i nie mógł dotrzeć do dokumentacji osobowo-płacowej swojego byłego pracodawcy. Udało mu się to dopiero w ubiegłym miesiącu. Przedstawiając dokument potwierdzający wspomniany okres zatrudnienia, będzie mógł wnioskować o jego doliczenie w wymiarze emerytury.
PRZYKŁAD
Doliczenie roku pracy
Maria P. od grudnia 2006 roku ma ustalone prawo do emerytury w wysokości 955,75 zł. W grudniu 2006 roku podjęła zatrudnienie. Ze względu na wysokość przychodu, jaki osiągała, świadczenie musiało zostać zawieszone. Z końcem grudnia 2007 r. rozwiązała stosunek pracy, a ZUS podjął wypłatę świadczenia. Na początku stycznia 2008 r. Maria P. złożyła więc wniosek o uwzględnienie w wymiarze emerytury dodatkowego roku i 10 dni pracy po przyznaniu tego świadczenia. ZUS przychylił się do wniosku dokonując przeliczenia od 1 stycznia 2008 r., ale uwzględnił jedynie roczny okres zatrudnienia, pomijając 10 dni, gdyż doliczenie następuje z uwzględnieniem pełnych miesięcy. Zwaloryzowana podstawa wymiaru emerytury na dzień doliczenia wyniosła 1945,50 zł. Doliczenie wyglądało następująco: 1,3 proc. x 1 x 1945,50 zł = 25,29 zł. W wyniku doliczenia kwota emerytury wyniosła więc 981,04 (955,75 + 25,29).
Jeśli świadczeniobiorca wnioskuje o doliczenie okresów sprzed przyznania świadczenia, wówczas może to zrobić w każdym czasie i niezależnie od tego, czy aktualnie objęty jest ubezpieczeniami społecznymi.
Pewnym ograniczeniom podlega natomiast wniosek o doliczenie okresów przypadających po przyznaniu emerytury, w sytuacji gdy emeryt pozostaje w ubezpieczeniu. Wniosek taki może być złożony nie wcześniej niż po zakończeniu kwartału kalendarzowego, a wiec nie wcześniej niż w styczniu, kwietniu, lipcu i październiku danego roku. Jedynie wówczas, gdy ubezpieczenie ustało w trakcie kwartału kalendarzowego, wniosek o doliczenie okresów składkowych i nieskładkowych może być zgłoszony w każdym czasie po ustaniu tego ubezpieczenia.
PRZYKŁAD
Wniosek po zakończeniu kwartału
Od 1 maja 2007 r. ZUS przyznał Barbarze S. wcześniejszą emeryturę. Od 1 lipca 2007 r. ponownie podjęła ona zatrudnienie. W październiku 2007 r. zainteresowana przedstawiła w ZUS zaświadczenie z zakładu pracy potwierdzające okres pozostawania w stosunku pracy od 1 lipca do 30 września 2007 r., składając jednocześnie wniosek o doliczenie tego okresu do wymiaru emerytury. Wniosek ten został uwzględniony. Ponieważ Barbara S. nadal była zatrudniona, w grudniu 2007 r. złożyła ponowny wniosek, tym razem o doliczenie okresu pracy w październiku i listopadzie 2007 r. ZUS odmówił tym razem doliczenia, gdyż wniosek został złożony w trakcie kwartału kalendarzowego, a nie po jego zakończeniu.
PRZYKŁAD
Ustanie ubezpieczenia w trakcie kwartału
Marek D. ma ustalone prawo do emerytury od maja 2007 r. Od 1 lipca 2007 r. zawarł umowę zlecenia. W połowie września tego roku umowa wygasła. Ponieważ ubezpieczenie z tytułu umowy zlecenia ustało w trakcie kwartału kalendarzowego trwającego od 1 lipca do 30 września 2007 r., nie musiał czekać do października ze złożeniem wniosku o doliczenie do wymiaru emerytury okresu wykonywania umowy zlecenia. Stosowny wniosek złożył więc pod koniec września 2007 r. i ZUS dokonał odpowiedniego doliczenia.
Należy podkreślić, że ZUS ustala wysokość emerytury z uwzględnieniem doliczonych okresów od miesiąca zgłoszenia wniosku. Tak więc osoba, która ma takie okresy, powinna jak najszybciej złożyć wniosek o ich doliczenie, oczywiście z zachowaniem omówionych wcześniej zasad.
Doliczanie okresów nieskładkowych
Jak już wcześniej wspomnieliśmy, zarówno przy ustalaniu prawa, jak i wysokości emerytury obowiązuje zasada, zgodnie z którą okresy nieskładkowe podlegają uwzględnieniu w wymiarze nieprzekraczającym 1/3 udowodnionych okresów składkowych. Ograniczenie to ma bardzo duże znaczenie przy omawianym doliczaniu okresów. Jeśli bowiem ZUS uwzględnił już wcześniej okresy nieskładkowe w maksymalnym wymiarze, a osoba zainteresowana składa obecnie wniosek o doliczenie kolejnych tego typu okresów, ZUS odmawia podwyższenia emerytury.
Należy jednak podkreślić, że zasada, iż okresy nieskładkowe nie mogą przewyższać 1/3 udowodnionych okresów składkowych może mieć również pozytywne skutki przy dokonywaniu doliczenia okresów. Ma to miejsce wówczas, gdy ZUS nie uwzględnił wcześniej wszystkich okresów nieskładkowych, gdyż musiał je ograniczyć do 1/3 składkowych, a obecnie świadczeniobiorca wnioskuje o doliczenie nowych okresów składkowych. Ponieważ zasada jest taka, że im więcej udowodnionych okresów składkowych, tym więcej można przyjąć okresów nieskładkowych, w omawianej sytuacji ZUS - dokonując doliczenia okresów składkowych - automatycznie dolicza (bez konieczności składania odpowiedniego wniosku) pewną liczbę okresów nieskładkowych (tzn. w takim wymiarze, aby obecnie nie przekraczały 1/3 udowodnionych okresów składkowych).
PRZYKŁAD
Ograniczenie okresów nieskładkowych
Zofia S. ma ustalone prawo do emerytury od listopada 2006 r. Przy ustalaniu prawa i wysokości emerytury ZUS uwzględnił jej wszystkie udowodnione lata składkowe (18), a okresy nieskładkowe przyjął w wymiarze ograniczonym do 6 lat (1/3 z 18). W grudniu 2007 r. Zofia S. złożyła wniosek o doliczenie dodatkowego okresu nieskładkowego (jeden rok studiów doktoranckich). ZUS odmówił jej podwyższenia emerytury, gdyż już wcześniej przyjął maksymalny wymiar okresów nieskładkowych.
PRZYKŁAD
Zaliczenie okresów nieskładkowych
Paweł D. przeszedł na emeryturę we wrześniu 2007 r. Z dokumentacji złożonej do ZUS wynikało, iż udowodnił 24 lata składkowe oraz 10 lat nieskładkowych. W związku z tym przy ustalaniu prawa i wysokości emerytury ZUS uwzględnił mu, oprócz wszystkich okresów składkowych, jedynie 8 lat nieskładkowych (1/3 z 24). Od 1 października 2007 r. Paweł D. ponownie podjął zatrudnienie. W styczniu 2008 r. złożył wniosek o doliczenie trzech miesięcy okresów składkowych, a ZUS przychylił się do tego wniosku. Dodatkowo doliczył również jeden miesiąc (1/3 z 3) nieuwzględnionych wcześniej okresów nieskładkowych. Pozostałe miesiące nieskładkowe będą mogły być systematycznie uwzględniane, w sytuacji gdy świadczeniobiorca będzie wnioskował o doliczenie kolejnych okresów składkowych.
Przeliczenie podstawy wymiaru emerytury
Drugim sposobem podwyższenia emerytury jest przeliczenie podstawy jej wymiaru. Przepisy przewidują kilka możliwości dokonania takiego przeliczenia, dzieląc je na dwie grupy:
  •  ponowne ustalenie podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu nowej kwoty bazowej, obowiązującej w dacie zgłoszenia wniosku o przeliczenie oraz
  •  przeliczenie podstawy wymiaru z uwzględnieniem starej kwoty bazowej, ostatnio przyjętej przy obliczaniu świadczenia.
Możliwość przeliczenia podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu nowej kwoty bazowej, obowiązującej w dniu złożenia wniosku o przeliczenie, wynika z art. 110 ustawy emerytalnej i uzależniona jest od łącznego spełnienia przez świadczeniobiorcę kilku warunków. Należą do nich:
  •  pozostawanie w ubezpieczeniu po ustaleniu prawa do świadczenia,
  •  wskazanie zarobków przypadających w całości lub w części po przyznaniu świadczenia,
  •  wnioskowanie o obliczenie podstawy wymiaru emerytury z 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych z ostatniego 20-lecia przypadającego przed rokiem złożenia wniosku o ponowne ustalenie wysokości świadczenia lub też z 20 dowolnych lat z całego okresu ubezpieczenia sprzed roku złożenia tego wniosku,
  •  legitymowanie się wyższym wskaźnikiem wysokości podstawy wymiaru z nowo wskazanego okresu w stosunku do wskaźnika obliczonego poprzednio.
PRZYKŁAD
Wyższy wskaźnik podstawy wymiaru
Bogdan K. ma prawo do emerytury od 2004 roku. Ustalając podstawę wymiaru świadczenia ZUS uwzględnił jego zarobki za lata 1994-2003. Wskaźnik wysokości podstawy wymiaru wyniósł 95 proc. Po przyznaniu emerytury świadczeniobiorca ponownie się zatrudnił i pracował aż do końca 2006 roku, pobierając świadczenie w zmniejszonej wysokości. Ponieważ zarobki, jakie osiągnął w latach 2004-2006, były dosyć wysokie, w marcu 2007 r. złożył wniosek o przeliczenie podstawy wymiaru świadczenia na podstawie art. 110 ustawy emerytalnej, a więc przy zastosowaniu nowej kwoty bazowej, obowiązującej od 1 marca 2007 r. Do ponownego ustalenia podstawy wymiaru wskazał zarobki z lat 1997-2006. Ponieważ przypadały one częściowo po przyznaniu świadczenia, a nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury wyniósł 105 proc., a więc okazał się wyższy od poprzedniego, ZUS przychylił się do wniosku i dokonał przeliczenia tej podstawy.
PRZYKŁAD
Niższy wskaźnik podstawy wymiaru
Grażyna G. była zatrudniona w ramach stosunku pracy po ustaleniu prawa do emerytury. Zarobki, jakie osiągała, były wysokie, ale nie powodowały zawieszenia świadczenia. Niedawno złożyła wniosek o przeliczenie podstawy wymiaru emerytury z zastosowaniem nowej kwoty bazowej, wskazując częściowo zarobki przypadające po jej przyznaniu. Ponieważ jednak nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia (110 proc.) okazał się niższy od obliczonego poprzednio (115,4 proc.), ZUS odmówił dokonania takiego przeliczenia.
Kiedy wskaźnik nie musi być wyższy
Od zasady, że przeliczenie podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu nowej kwoty bazowej możliwe jest tylko wtedy, gdy nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia wyższy jest od poprzednio wyliczonego, przepisy przewidują dwa wyjątki. Pierwszy z nich ma miejsce wówczas, gdy emeryt, od dnia ustalenia prawa do świadczenia do dnia zgłoszenia wniosku o przeliczenie jego podstawy wymiaru, nie pobrał emerytury (nawet za jeden miesiąc) wskutek zawieszenia prawa do tego świadczenia. Drugi wyjątek ma miejsce wtedy, gdy osoba zainteresowana wskaże zarobki osiągnięte w całości po przyznaniu emerytury lub renty. Wówczas jednak nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia musi wynosić co najmniej 130 proc.
PRZYKŁAD
Zawieszenie prawa do emerytury
Marian B. uzyskał prawo do emerytury w 2003 roku. Zaraz po przyznaniu świadczenia podjął ponownie zatrudnienie. Ponieważ osiągał bardzo wysokie wynagrodzenia, ZUS musiał zawiesić mu prawo do emerytury. Po ustaniu zatrudnienia w czerwcu 2006 r. złożył wniosek o podjęcie wypłaty emerytury oraz o dokonanie przeliczenia podstawy jej wymiaru z lat 1996-2005. Jednocześnie dołączył zaświadczenie o zatrudnieniu i wynagrodzeniu na druku ZUS Rp-7 potwierdzające zarobki z lat 2004-2005. Wyliczony nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia (120 proc.) okazał się niższy od poprzednio obliczonego (125,45 proc.). Ponieważ jednak Marian B. wskazał zarobki przypadające przynajmniej w części po przyznaniu świadczenia, a wypłata emerytury przez cały czas była zawieszona, ZUS dokonał przeliczenia podstawy wymiaru świadczenia przy zastosowaniu kwoty bazowej obowiązującej w dacie zgłoszenia wniosku o przeliczenie.
PRZYKŁAD
Wskaźnik w wysokości co najmniej 130 proc.
Barbara L. ma emeryturę obliczoną w czerwcu 1995 r. przy zastosowaniu wskaźnika wysokości podstawy wymiaru wynoszącego 139,80 proc. Kilka miesięcy po przyznaniu świadczenia podjęła zatrudnienie, pracując nieprzerwanie aż do końca 2006 r. W kwietniu 2007 r. złożyła wniosek o przeliczenie podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu nowej kwoty bazowej, wskazując zarobki z lat 1997-2006, a więc w całości przypadające po przyznaniu świadczenia. Na podstawie przedłożonego zaświadczenia o zatrudnieniu i wynagrodzeniu ZUS obliczył nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia. Okazało się, że wyniósł on 136,50 proc., a więc mniej, niż wynosił poprzednio obliczony wskaźnik. Ponieważ jednak nie był on niższy od 130 proc., a Barbara L. podała zarobki w całości przypadające po przyznaniu emerytury, ZUS dokonał przeliczenia podstawy wymiaru emerytury z zastosowaniem nowej kwoty bazowej i od tej podstawy obliczył na nowo emeryturę.
Przeliczenie emerytury ze starą kwotą bazową
Podstawa wymiaru emerytury może zostać przeliczona nie tylko wtedy, gdy świadczeniobiorca wskazuje do jej ponownego ustalenia zarobki przypadające w całości lub choćby w części po przyznaniu świadczenia. Może być przecież tak, że emeryt nie pracował nigdzie po przyznaniu emerytury albo wykonywał wprawdzie jakąś działalność zarobkową, ale zarobki, które osiągał, były na tyle niskie, że przeliczenie podstawy wymiaru w oparciu o takie wynagrodzenie nie byłoby dla niego opłacalne. Świadczeniobiorca może jednak odnaleźć jakieś nowe dokumenty potwierdzające zarobki sprzed okresu przyznania emerytury albo też uznać, że korzystniejszym dla niego wariantem byłoby przeliczenie świadczenia z innych lat niż poprzednio lub nawet przy zastosowaniu innego wariantu (np. 20 lat dowolnie wybranych zamiast 10 kolejnych). W takiej sytuacji może wnioskować do ZUS o przeliczenie podstawy wymiaru emerytury w oparciu o poprzednio zastosowaną kwotę bazową.
PRZYKŁAD
Udokumentowanie starych zarobków
Romuald P. ma prawo do emerytury przyznanej w listopadzie 1995 r. Obowiązujące wówczas przepisy przewidywały ustalanie podstawy wymiaru świadczenia w oparciu o wynagrodzenia z sześciu kolejnych lat kalendarzowych wybranych z ostatnich 15 lat kalendarzowych, poprzedzających rok złożenia wniosku o świadczenie. Romuald P. wybrał zarobki z lat 1987-1992. Wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia wyniósł 110,50 proc. Przy okazji ustalania prawa i wysokości emerytury nie mógł jednak podać zarobków z lat 1981-1986, gdyż zakład pracy został zlikwidowany i nie było wiadomo, kto przechowuje dokumentację osobowo-płacową zatrudnionych w nim pracowników. Dopiero we wrześniu 2006 r. udało mu się odnaleźć prywatnego przechowawcę, który jest w posiadaniu potrzebnej dokumentacji. W związku z tym Romuald P., dołączając nowe dokumenty, złożył wniosek o przeliczenie podstawy wymiaru emerytury na podstawie zarobków z lat 1981-1986, a więc z tej samej liczby lat co poprzednio i w ramach tego samego 15-lecia przed przyznaniem emerytury. Ponieważ nowo obliczony wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury okazał się wyższy od poprzednio obliczonego (wyniósł 123,45 proc.), ZUS przychylił się do tego wniosku i przeliczył podstawę wymiaru, a następnie wysokość emerytury.
PRZYKŁAD
Uwzględnienie dochodów z innego okresu
Halina J. jest na emeryturze od 2004 roku. ZUS obliczył jej podstawę wymiaru świadczenia z lat 1993-2002. Wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia wyniósł 85,50 proc. Niedawno odnalazła zagubione zaświadczenie ZUS Rp-7 potwierdzające zarobki w latach 1991-1992 ze zlikwidowanego zakładu pracy. W związku z tym, w październiku 2007 r. zgłosiła wniosek o przeliczenie podstawy wymiaru emerytury w oparciu o zarobki z innych niż poprzednio 10 kolejnych lat kalendarzowych, tj. z lat 1991-2000. Ponieważ nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia wyniósł 88,25 proc., ZUS dokonał przeliczenia podstawy wymiaru emerytury.
Przepisy przewidują trzy różne możliwości przeliczenia podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu starej kwoty bazowej, ostatnio przyjętej do jej obliczenia. Przy każdej z nich istnieje wymóg, aby nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru był wyższy od wyliczonego poprzednio. W każdym również przypadku ZUS podwyższa przeliczoną podstawę wymiaru w ramach wszystkich waloryzacji, jakie miały miejsce do dnia zgłoszenia wniosku o ponowne jej ustalenie
Pierwszy wariant przeliczenia podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu starej kwoty bazowej wynika z art. 111 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej. Na podstawie tego przepisu świadczeniobiorca może wskazać do ponownego ustalenia podstawy wymiaru emerytury zarobki z tej samej liczby kolejnych lat kalendarzowych i z tego samego okresu, jaki wskazał poprzednio.
Pozostałe dwie możliwości omawianego przeliczenia wynikają z art. 111 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy emerytalnej. Zgodnie z tymi przepisami ponowne ustalenie podstawy wymiaru emerytury możliwe jest również wtedy, gdy emeryt wskazuje do ponownego ustalenia tej podstawy:
  •  wynagrodzenia z kolejnych 10 lat kalendarzowych wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłosił wniosek o przyznanie emerytury albo o ponowne ustalenie podstawy jej wymiaru lub
  •  zarobki z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu ubezpieczenia, przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku o ponowne ustalenie podstawy wymiaru.
PRZYKŁAD
Zarobki z określonego okresu
Przyznając w 2004 roku emeryturę Henrykowi G., ZUS obliczył mu podstawę wymiaru świadczenia przy uwzględnieniu zarobków z lat 1993-2002. Henryk G. niedawno ponownie przeanalizował swoje zarobki i stwierdził, że korzystniejsze wynagrodzenia miał w latach 80. W związku z tym, w lipcu 2007 r. zgłosił wniosek o przeliczenie podstawy wymiaru emerytury w oparciu o zarobki z lat 1984-1993. Wskazane lata tylko częściowo mieściły się w ostatnim 20-leciu przed rokiem zgłoszenia wniosku o przeliczenie (1987-2006), ale w całości przypadały w okresie 20 lat przypadających przed rokiem przyznania świadczenia. Ponieważ nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru okazał się wyższy od poprzednio obliczonego, ZUS dokonał przeliczenia świadczenia od nowo ustalonej podstawy wymiaru.
PRZYKŁAD
Podstawa z 20 wybranych lat
Anna R. ma ustalone uprawnienia emerytalne od marca 2005 r. ZUS obliczył jej podstawę wymiaru świadczenia na podstawie zarobków z lat 1995-2004. Wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury wyniósł 107,5 proc. Niedawno, po powtórnym przeanalizowaniu wysokości swoich zarobków, stwierdziła, że korzystniejsze byłoby dla niej obliczenie tej podstawy z 20 lat wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, gdyż w niektórych wcześniejszych latach miała znacznie wyższe zarobki niż wynosiły przeciętne wynagrodzenia w tych latach. W związku z tym zgłosiła wniosek o ustalenie wysokości emerytury od nowej przeliczonej podstawy wymiaru świadczenia z lat 1975-1980, 1983-1986 oraz z lat 1989-1998. Wyliczony przez ZUS wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia wyniósł 110,15 proc., a więc okazał się wyższy od wyliczonego poprzednio. W związku z tym ZUS przeliczył jej podstawę wymiaru emerytury.
Inne przypadki przeliczenia emerytury
Zgodnie z art. 114 ustawy emerytalnej prawo do emerytury oraz jej wysokość ulega ponownemu ustaleniu na wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie emerytury:
  •  zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności istniejące przed wydaniem decyzji, które mają wpływ na prawo do emerytury lub jej wysokość, albo
  •  okaże się, że przedłożone dowody nie dawały podstaw do ustalenia prawa do emerytury bądź jej wysokości.
PRZYKŁAD
Sprostowanie Rp-7
Marek L. od 2005 roku jest uprawniony do emerytury. Podstawa wymiaru świadczenia została mu ustalona z lat 1995-2004. Niedawno pracodawca sprostował mu błędnie wystawione wcześniej zaświadczenie ZUS Rp-7 i świadczeniobiorca zgłosił do ZUS wniosek o doliczenie nieuwzględnionego wcześniej składnika wynagrodzenia. ZUS uznał, że została ujawniona okoliczność istniejąca przed wydaniem decyzji, która ma wpływ na wysokość emerytury i dokonał jej przeliczenia przy uwzględnieniu wspomnianego składnika przychodu.
PRZYKŁAD
Unieważnienie zaświadczenia
Hanna D. uzyskała z ZUS decyzję przyznającą wcześniejszą emeryturę w maju 2002 r. W lipcu 2007 r., ubiegając się o przyznanie emerytury w powszechnym wieku emerytalnym, ZUS wykrył, że wysokość wcześniejszej emerytury została zawyżona ze względu na uwzględnienie zaświadczenia ZUS Rp-7 wystawionego bez wymaganych pieczątek i podpisów. W związku z tym, po bezskutecznym przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego z Hanną D., ZUS przeliczył jej emeryturę bez uwzględnienia zarobków wynikających z tego zaświadczenia, obniżając tym samym jej wysokość.
Jeżeli prawo do emerytury lub jej wysokość ustalono orzeczeniem organu odwoławczego, ZUS, na podstawie nowo ujawnianych dowodów lub okoliczności:
  •  wydaje we własnym zakresie decyzję przyznającą prawo do emerytury lub podwyższającą jej wysokość,
  •  występuje do organu odwoławczego z wnioskiem o wznowienie postępowania przed tym organem, gdy z przedłożonych dowodów lub ujawnionych okoliczności wynika, że prawo do świadczeń nie istnieje lub że świadczenia przysługują w niższej wysokości; z wnioskiem tym organ rentowy może wystąpić w każdym czasie;
  •  wstrzymuje wypłatę świadczeń w całości lub części, jeżeli emeryt korzystał ze świadczeń na podstawie nieprawdziwych dokumentów lub zeznań albo w innych wypadkach złej woli.
Przeliczenie emerytury przyznanej po rencie
Osoba uprawniona do renty, która ubiega się o przyznanie emerytury, ma szerokie możliwości w zakresie wariantów ustalenia podstawy wymiaru nowego świadczenia. Do obliczenia emerytury ZUS może bowiem przyjąć podstawę wymiaru renty (w wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz wszystkie kolejne waloryzacje przypadające w okresie następującym po ustaleniu prawa do renty) albo też ustalić tę podstawę na nowo - według ogólnych zasad, tj.:
  •  z 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających rok zgłoszenia wniosku o emeryturę albo
  •  z 20 lat kalendarzowych dowolnie wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym.
Warto zaznaczyć, że obecnie praktykowana jest zasada, zgodnie z którą niezależnie od tego, czy wnioskodawca dokonał we wniosku o emeryturę przyznawaną po rencie z tytułu niezdolności do pracy wyboru wariantu ustalenia tego świadczenia, ZUS wybiera ten, który jest dla świadczeniobiorcy najkorzystniejszy.
Jeśli podstawę wymiaru emerytury stanowi podstawa wymiaru renty, wówczas jest ona - co oczywiste - ustalana od tej samej starej kwoty bazowej, którą ZUS zastosował przy obliczaniu pierwszego z tych świadczeń. Natomiast w przypadku, gdy osoba uprawniona do renty wnioskuje o obliczenie na nowo podstawy wymiaru emerytury, do ustalenia tej podstawy ZUS stosuje nową kwotę bazową, obowiązującą w dacie powstania prawa do emerytury.
Należy zaznaczyć, że możliwość wyboru sposobu obliczenia emerytury (od podstawy wymiaru renty lub na nowo) dotyczy tylko takiej osoby, która uprawniona jest do renty z tytułu niezdolności do pracy w dacie przyznania emerytury.
PRZYKŁAD
Trzeba mieć prawo do renty
Stefan K. od 1999 roku ma przyznaną na stałe rentę z tytułu niezdolności do pracy. W październiku 2007 r. spełnił warunki wymagane do przyznania wcześniejszej emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach i złożył wniosek o przyznanie tego świadczenia i pobieranie go jako korzystniejszego zamiast renty. Ponieważ w dacie złożenia wniosku o emeryturę Stefan K. był uprawniony do renty z tytułu niezdolności do pracy ZUS mógł obliczyć mu podstawę wymiaru emerytury od podstawy wymiaru renty lub na nowo, zgodnie z art. 15 ustawy emerytalnej.
Za datę przyznania emerytury ZUS uważa dzień zgłoszenia wniosku o emeryturę lub powstania prawa do tego świadczenia (jeśli spełnienie ostatniego z wymaganych do przyznania świadczenia warunków nastąpiło po zgłoszeniu wniosku). W związku z tym ten, kto miał kiedyś ustalone prawo do renty, ale prawo to ustało przed przejściem na emeryturę, może mieć obliczoną podstawę wymiaru tego drugiego świadczenia jedynie na podstawie art. 15 ustawy emerytalnej, a więc według jednego z wymienionych wyżej wariantów.
PRZYKŁAD
Zwaloryzowana podstawa wymiaru renty
Paweł J. w latach 1998-2002 był uprawniony do renty z tytułu niezdolności do pracy i pobierał to świadczenie. W 2007 roku złożył wniosek o przyznanie emerytury i przyjęcie do ustalenia jej wysokości zwaloryzowanej podstawy wymiaru tej renty. ZUS przyznał mu emeryturę, ale nie przychylił się do tego ostatniego żądania, ponieważ świadczeniobiorca nie był uprawniony do renty z tytułu niezdolności do pracy w dacie przyznania emerytury. W związku z tym podstawa wymiaru nowego świadczenia musiała zostać ustalona zgodnie z art. 15 ustawy emerytalnej.
Czy można zamienić podstawę wymiaru
Przed lutym 2006 r. możliwość wyboru obliczenia podstawy wymiaru emerytury od podstawy wymiaru renty lub na nowo dotyczyła jedynie sytuacji, gdy świadczeniobiorca przechodził z renty na emeryturę. Interpretacja przepisów uległa jednak zmianie w wyniku uchwały Sądu Najwyższego z 15 lutego 2006 r. (II UZP 16/05 OSNP 2006/15-16/244). Na podstawie tej uchwały ZUS zmienił swoje stanowisko i obecnie dopuszcza, aby osoba, która przeszła kiedyś z renty na emeryturę, zgłosiła wniosek o przeliczenie tego drugiego świadczenia od innej niż poprzednio podstawy wymiaru. Jeśli więc ZUS obliczył jej kiedyś podstawę wymiaru emerytury na nowo, zgodnie z art. 15 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, obecnie może wnioskować o obliczenie jej od zwaloryzowanej podstawy wymiaru renty. Zasada ta działa również w drugą stronę. Mając przyjętą do obliczenia emerytury podstawę wymiaru renty można obecnie zgłosić wniosek o obliczenie podstawy wymiaru emerytury na nowo, zgodnie z art. 15 ustawy emerytalnej.
W przypadku ponownego obliczania emerytury w omówiony wyżej sposób, ZUS nie wymaga, aby nowo ustalony wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia był wyższy od wskaźnika poprzednio przyjętego do obliczenia tej podstawy.
Należy podkreślić, że dokonanie przeliczenia emerytury w sposób określony wspomnianą uchwałą Sądu Najwyższego możliwe jest niezależnie od tego, jak długi okres upłynął od jej przyznania, ale można o to skutecznie wnioskować tylko jeden raz.
PRZYKŁAD
Ponowne ustalenie podstawy wymiaru
Anna G. od 2001 roku ma ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy. Od maja 2004 r. uprawniona jest również do wcześniejszej emerytury, pobierając to ostatnie świadczenie jako korzystniejsze. Przy obliczaniu wysokości emerytury ZUS przyjął podstawę wymiaru renty, która była ustalona w oparciu o wynagrodzenia z lat 1991-2000. W czerwcu 2006 r. Anna G. zgłosiła wniosek o ponowne ustalenie podstawy wymiaru emerytury, wskazując zarobki z 10 kolejnych lat kalendarzowych (1994-2003) wybranych z ostatniego 20-lecia poprzedzającego rok przyznania emerytury, a więc przypadającego na lata 1984-2003. ZUS nie badał w tym przypadku, czy nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru jest wyższy od poprzednio obliczonego i dokonał przeliczenia emerytury.
Może się zdarzyć, że po przeliczeniu emerytury przyznanej po rencie w myśl art. 15 ustawy emerytalnej osoba uprawniona ponownie przedstawi inne niż dotychczas wynagrodzenia i będzie wnioskowała o kolejne przeliczenie świadczenia w sposób zgodny ze wspomnianą uchwałą Sądu Najwyższego. Należy jednak podkreślić, że w takiej sytuacji ZUS nie będzie mógł dokonać takiego przeliczenia, a złożony wniosek potraktuje jako wniosek o ponowne ustalenie podstawy wymiaru świadczenia w myśl art. 110 lub 111 ustawy emerytalnej. Świadczeniobiorca będzie więc musiał wówczas spełnić wszystkie warunki wymagane do dokonania takiego przeliczenia na podstawie tych przepisów, w tym przede wszystkim warunek wyższego wskaźnika podstawy wymiaru świadczenia.
PRZYKŁAD
Kolejne przeliczenie na ogólnych warunkach
Ryszard P. przeszedł z renty na emeryturę w 2000 roku. Podstawę wymiaru emerytury stanowiła zwaloryzowana podstawa wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy. Pod koniec 2006 roku, gdy dowiedział się o możliwościach, jakie stworzył Sąd Najwyższy, złożył wniosek o obliczenie emerytury od podstawy wymiaru ustalonej na nowo, w oparciu o wynagrodzenia z lat 1990-1999. ZUS dokonał takiego przeliczenia. W czerwcu 2007 r. świadczeniobiorca uznał, że wyższe zarobki miał jednak w latach 1986-1995 i ponownie złożył wniosek o przeliczenie emerytury w myśl uchwały Sądu Najwyższego. ZUS nie przychylił się do tego wniosku. Sprawdził jedynie, czy zachodzą warunki do przeliczenia emerytury na ogólnych zasadach, ale ponieważ wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia okazał się niższy od poprzednio obliczonego, nie dokonał takiego przeliczenia.
Czy zarobki z renty można wziąć do podstawy wymiaru emerytury
Kilka miesięcy po wydaniu lutowej uchwały Sąd Najwyższy orzekł ponownie w zakresie obliczania i przeliczania emerytury przyznanej po rencie z tytułu niezdolności do pracy. W uchwale z 20 lipca 2006 r. (II UZP 9/06, OSNP 2007/1-2/24) SN uznał, że warunkiem obliczenia na nowo (zarówno pierwszorazowego, jak i powtórnego) podstawy wymiaru emerytury przyznawanej po rencie nie musi być - tak jak dotychczas praktykował ZUS - wskazanie przez wnioskodawcę wynagrodzeń z okresu przypadającego przed rokiem, w którym został zgłoszony wniosek o emeryturę, ale innego niż przyjęty do ustalenia podstawy wymiaru renty.
W związku z tą uchwałą ZUS ustala na nowo podstawę wymiaru emerytury także wtedy, gdy do jej obliczenia osoba zainteresowana wskazuje zarobki w tej samej wysokości i z tego samego okresu, jak miało to miejsce w przypadku ustalania podstawy wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy.
PRZYKŁAD
Zarobki z tego samego okresu
Maria P. od stycznia 2005 r. jest uprawniona do emerytury obliczonej przy zastosowaniu podstawy wymiaru pobieranej wcześniej renty z tytułu niezdolności do pracy. Renta została obliczona z uwzględnieniem wynagrodzeń z lat 1991-2000. W październiku 2007 r. Maria P. złożyła wniosek o przeliczenie emerytury od podstawy wymiaru ustalonej na nowo z tych samych lat (1991-2000) i przy uwzględnieniu tych samych zarobków co przy rencie z tytułu niezdolności do pracy, Ponieważ lata wskazane do podstawy wymiaru to 10 kolejnych lat, które mieściły się w 20-leciu poprzedzającym rok zgłoszenia wniosku o emeryturę, ZUS przychylił się do wniosku o przeliczenie emerytury.
Warto zaznaczyć, że jeśli - zgodnie z przepisami obowiązującymi przed 1 stycznia 1999 r. - renta została obliczona na podstawie wynagrodzeń z okresu krótszego niż dziesięć kolejnych lat kalendarzowych, ZUS może ustalić na nowo podstawę wymiaru emerytury od zarobków przyjętych do ustalenia podstawy wymiaru renty z odpowiednim ich dopełnieniem do wymaganych dziesięciu kolejnych lat kalendarzowych. W takiej sytuacji za lata brakujące przyjmuje zarobki zerowe. Należy też pamiętać, że zastosowanie takiego wariantu możliwe jest, pod warunkiem że wszystkie dziesięć kolejnych lat (po uzupełnieniu) mieści się w okresie 20 lat kalendarzowych przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku o emeryturę.
PRZYKŁAD
Podstawa z ośmiu kolejnych lat
Jan B. od 1999 roku ma emeryturę ustaloną od podstawy wymiaru pobieranej wcześniej renty z tytułu niezdolności do pracy. Renta została obliczona z uwzględnieniem wynagrodzeń z ośmiu kolejnych lat kalendarzowych (1980-1987) wybranych z ostatnich 17 lat poprzedzających rok zgłoszenia wniosku o to świadczenie. W maju 2007 r. świadczeniobiorca zgłosił wniosek o przeliczenie podstawy wymiaru emerytury na nowo, ale z tych samych lat i zarobków, jak miało to miejsce w przypadku renty z tytułu niezdolności do pracy. Ponieważ lata 1980-1987 mieszczą się w ostatnim 20-leciu przypadającym przed rokiem zgłoszenia wniosku o emeryturę, ZUS obliczył podstawę wymiaru emerytury przy uwzględnieniu tych samych zarobków co przy rencie, przyjmując zerowe wynagrodzenia za lata brakujące do 10 kolejnych lat.
Od jakiej kwoty bazowej część socjalna świadczenia
W sytuacji gdy ZUS ustala na nowo podstawę wymiaru emerytury przyznanej osobie uprawnionej wcześniej do renty z tytułu niezdolności do pracy, do ustalenia części socjalnej świadczenia stosuje również nową kwotę bazową, obowiązującą w dacie przyznania emerytury. Bardziej skomplikowana sytuacja występuje w przypadku, gdy podstawę wymiaru emerytury stanowi zwaloryzowana podstawa wymiaru renty.
Należy podkreślić, że ZUS uwzględniał kiedyś we wszystkich tego typu przypadkach kwotę bazową ostatnio przyjętą do obliczenia renty. Praktyka ta uległa następnie zmianie pod wpływem uchwały Sądu Najwyższego z 29 października 2002 r. (III UZP 7/02), zgodnie z którą przy obliczaniu tzw. części socjalnej emerytury należało zawsze uwzględniać kwotę bazową obowiązującą w dacie zgłoszenia wniosku o emeryturę.
Kolejna zmiana nastąpiła od daty wejścia w życie nowelizacji ustawy emerytalnej z 20 kwietnia 2004 r., tj. od 1 lipca 2004 r. Nowe przepisy wprowadziły zasadę, że ZUS oblicza tzw. część socjalną emerytury od tej samej kwoty bazowej, którą ostatnio przyjął do ustalenia podstawy wymiaru świadczenia, a następnie emeryturę podwyższa w ramach waloryzacji przypadających aż do dnia nabycia do niej prawa. Od tej zasady przewidziany został wyjątek dotyczący osób, które po nabyciu uprawnień do renty z tytułu niezdolności do pracy podlegały co najmniej przez 30 miesięcy ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. W odniesieniu do takich świadczeniobiorców ZUS oblicza część socjalną emerytury przy zastosowaniu nowej kwoty bazowej, obowiązującej w dacie jej przyznania.
Należy podkreślić, że przy ustalaniu 30-miesięcznego okresu ubezpieczenia społecznego i ubezpieczeń emerytalnego i rentowych ZUS uwzględnia także okresy podlegania dobrowolnym ubezpieczeniom oraz okresy pobierania świadczeń z tytułu choroby i macierzyństwa, a także wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy.
ZUS oblicza część socjalną emerytury według omówionych wyżej zasad nie tylko przy przechodzeniu z renty na emeryturę, ale także wówczas, gdy - korzystając ze zmiany interpretacji przepisów w wyniku uchwały Sądu Najwyższego z lutego 2006 r. świadczeniobiorca wnioskuje o zmianę podstawy wymiaru emerytury.
PRZYKŁAD
Co najmniej 30 miesięcy ubezpieczenia
Tomasz D. w latach 1998-2004 był uprawniony do renty z tytułu niezdolności do pracy. W grudniu 2004 r. przeszedł z renty na emeryturę. ZUS ustalił mu podstawę wymiaru nowego świadczenia od nowych zarobków. W 2007 roku Tomasz D. zgłosił wniosek o przeliczenie emerytury i obliczenie jej od zwaloryzowanej podstawy wymiaru pobieranej wcześniej renty. ZUS przychylił się do tego wniosku. Ustalając, od jakiej kwoty bazowej należy obliczyć tzw. część socjalną emerytury, ZUS musiał zbadać okres podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym po przyznaniu renty z tytułu niezdolności do pracy. Tomasz D. pozostawał w stosunku pracy w okresie od 1 kwietnia do 30 czerwca 2000 r. oraz od 1 marca 2001 do 31 grudnia 2003 r. Przez pierwsze siedem miesięcy 2003 roku chorował i pobierał najpierw wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy, a następnie zasiłek chorobowy. Przy ustalaniu 30 miesięcy podlegania ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym po przyznaniu renty ZUS uwzględnił mu jednak zarówno okresy wykonywania pracy, jak i okresy pobierania świadczeń chorobowych. W związku z tym stwierdził, że warunek ten został spełniony i część socjalna emerytury mogła być ustalona przy zastosowaniu kwoty bazowej obowiązującej w dacie przyznania emerytury.
Przeliczenie emerytury po świadczeniu przedemerytalnym
Podobne jak w przypadku rencistów prawo wyboru wariantu ustalenia podstawy wymiaru emerytury mają osoby, które przed przejściem na emeryturę pobierały świadczenie przedemerytalne na podstawie przepisów ustawy z 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. Ustawodawca przewidział dla nich dwa warianty ustalenia podstawy wymiaru emerytury. Zgodnie z art. 21 ust. 3 ustawy emerytalnej podstawę tę może stanowić:
  •  podstawa wymiaru emerytury przyjętej do ustalenia świadczenia przedemerytalnego - w wysokości uwzględniającej wszystkie kolejne waloryzacje przypadające w okresie następującym po ustaleniu prawa do świadczenia przedemerytalnego, albo
  •  podstawa wymiaru ustalona na nowo w myśl art. 15 ustawy emerytalnej.
Przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytury według pierwszego wariantu ZUS nie wymaga, aby wnioskodawca w dacie zgłaszania wniosku o emeryturę był nadal uprawniony do świadczenia przedemerytalnego. Ważne jedynie, aby w dniu przypadającym po dniu, w którym ustało mu prawo do tego świadczenia, spełniał warunki wymagane do przyznania emerytury. W takiej sytuacji sam wniosek o emeryturę może złożyć w okresie późniejszym.
W stosunku do emerytów, którzy pobierali wcześniej świadczenie przedemerytalne, obowiązują analogiczne zasady obliczenia i przeliczenia emerytury jak w przypadku osób pobierających wcześniej rentę. Mają więc prawo wnioskować m.in. o zmianę podstawy wymiaru renty na podstawę ustaloną na nowo lub odwrotnie, jak też mogą ubiegać się o obliczenie części socjalnej emerytury od nowej kwoty bazowej w sytuacji, gdy podlegali ubezpieczeniom po przyznaniu świadczenia przedemerytalnego przynajmniej przez 30 miesięcy.
Należy podkreślić, że szczególne zasady obliczania i przeliczania emerytury przyznanej po świadczeniu przedemerytalnym nie dotyczą osób uprawnionych do świadczenia przedemerytalnego przyznanego na podstawie obecnie obowiązującej ustawy z 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych. Emerytura dla tych osób ustalana jest i przeliczana na ogólnych zasadach.
PRZYKŁAD
Podstawa ustalana na nowo
Bożena G. w latach 2001-2004 pobierała świadczenie przedemerytalne, po czym przeszła na emeryturę. ZUS ustalił jej podstawę wymiaru świadczenia w oparciu o podstawę wymiaru emerytury obliczonej dla potrzeb świadczenia przedemerytalnego. Podstawa ta została ustalona z uwzględnieniem zarobków z lat 1991-2000. W 2006 roku Bożena G. złożyła wniosek o ponowne obliczenie emerytury od podstawy wymiaru ustalonej na nowo, ale w oparciu o te same zarobki co przy emeryturze obliczanej dla potrzeb świadczenia przedemerytalnego. Ponieważ lata, z których kiedyś ustalona została podstawa wymiaru mieszczą się w 20-leciu poprzedzającym rok przyznania emerytury, ZUS dokonał wnioskowanego przeliczenia.
PRZYKŁAD
Nowa kwota bazowa
Marek J. pobierał świadczenie przedemerytalne w latach 1998-2001. Przez cały ten okres był zatrudniony i podlegał z tego tytułu ubezpieczeniom społecznym. Pod koniec 2001 roku przeszedł na emeryturę. ZUS ustalił mu podstawę wymiaru świadczenia w oparciu o podstawę wymiaru emerytury obliczoną dla potrzeb świadczenia przedemerytalnego, a do części socjalnej świadczenia - z uwagi na obowiązujące wówczas przepisy i praktykę - zastosował kwotę bazową ostatnio przyjętą do obliczenia tamtej emerytury. Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami świadczeniobiorca może wnioskować o przeliczenie emerytury poprzez ustalenie części socjalnej świadczenia od kwoty bazowej obowiązującej w dacie przyznania emerytury. Po nabyciu uprawnień do świadczenia przedemerytalnego podlegał bowiem ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym przynajmniej przez 30 miesięcy.
Przeliczenie emerytury po emeryturze
Osoby, które mają już ustalone prawo do emerytury mogą ubiegać się ponownie o przyznanie takiego świadczenia, tym razem na podstawie innego przepisu niż poprzednio. W praktyce mogą wystąpić trzy następujące sytuacje:
  •  osoba uprawniona do wcześniejszej emerytury wnioskuje o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym wynoszącym 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn,
  •  osoba uprawniona do wcześniejszej emerytury ubiega się o wcześniejszą emeryturę na podstawie innego przepisu,
  •  osoba uprawniona do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym wnioskuje o wcześniejszą emeryturę.
PRZYKŁAD
Osiągnięcie wieku emerytalnego
Marek B., będąc uprawniony do wcześniejszej emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach, w lipcu 2007 r. ukończył 65 lat. W związku z tym złożył wniosek o przyznanie emerytury w powszechnym wieku emerytalnym. ZUS przychylił się do wniosku świadczeniobiorcy.
W każdym z wymienionych przypadków, jeśli tylko świadczeniobiorca spełnia wszystkie wymagane warunki do przyznania emerytury na podstawie innego przepisu, nie ma przeszkód do jej przyznania. Ponadto dla przyznania kolejnej emerytury nie ma znaczenia fakt, czy osoba uprawniona do dotychczasowej emerytury na podstawie innego przepisu, w dacie jej przyznania spełniała już warunki do uzyskania świadczenia, o które aktualnie się ubiega.
PRZYKŁAD
Tylko przed osiągnięciem 65 lub 60 lat
Marta K. w 2004 roku nabyła prawo do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym wynoszącym dla kobiet 60 lat, na podstawie art. 27 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W 2007 roku złożyła wniosek o przyznanie wcześniejszej emerytury pracowniczej na podstawie art. 29 ustawy emerytalnej. ZUS wydał jednak decyzję odmowną, gdyż zgodnie ze wspomnianym przepisem emerytura ta przysługuje osobom, które nie ukończyły powszechnego wieku emerytalnego.
PRZYKŁAD
Wybór wcześniejszej emerytury
Maciej W. w 2005 roku nabył uprawnienia do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym. Ponieważ pracował przez długi okres w szczególnych warunkach, już w dacie ustalenia uprawnień do wspomnianego świadczenia spełniał również warunki wymagane do przyznania emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach. W październiku 2007 r. wystąpił o przyznanie takiej emerytury. Ponieważ spełniał wszystkie wymogi, ZUS przyznał mu to świadczenie.
Jaka wysokość emerytury po emeryturze
Zgodnie z art. 21 ust. 2 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, świadczeniobiorca uprawniony do emerytury, który występuje o przyznanie kolejnej emerytury, nie może żądać obliczenia na nowo podstawy wymiaru tego drugiego świadczenia, ale jedynie wskazać do jej ustalenia podstawę wymiaru poprzedniej emerytury, z uwzględnieniem rewaloryzacji oraz wszystkich kolejnych waloryzacji przypadających w okresie po ustaleniu prawa do tego świadczenia aż do czasu zgłoszenia wniosku o kolejną emeryturę.
Podstawa ta może być natomiast następnie przeliczona na ogólnych zasadach, w tym również przy zastosowaniu nowej kwoty bazowej, na podstawie art. 110 ustawy emerytalnej.
Jeśli świadczeniobiorca po przyznaniu emerytury podlegał ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym co najmniej przez okres 30 miesięcy, tzw. część socjalna nowo przyznawanej emerytury (24 proc. kwoty bazowej) może być ustalona od kwoty bazowej obowiązującej w dacie ustalenia prawa do nowego świadczenia. W przeciwnym razie ZUS stosuje do obliczenia części socjalnej kwotę bazową ostatnio przyjętą do obliczenia poprzednio przyznanej emerytury. Należy przy tym podkreślić, że wymagany przez przepisy 30-miesięczny okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym musi przypadać w całości po przyznaniu emerytury bezpośrednio poprzedzającej przyznawaną obecnie emeryturę.
PRZYKŁAD
Przeliczenie podstawy na zasadach ogólnych
Paweł D. uprawniony dotychczas do wcześniejszej emerytury złożył wniosek o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym. Ponieważ po przyznaniu pierwszego z wymienionych świadczeń pracował przez dziesięć kolejnych lat, do wniosku o nową emeryturę dołączył wykaz zarobków z tego okresu, wnioskując o ustalenie podstawy wymiaru emerytury zgodnie z art. 15 ustawy emerytalnej. ZUS nie przychylił się do tego żądania, traktując wniosek jako wniosek o przeliczenie podstawy wymiaru emerytury w myśl art. 110 ustawy emerytalnej. Przyznając emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym ZUS obliczył więc ją od zwaloryzowanej podstawy wymiaru wcześniejszej emerytury, a następnie sprawdził, czy istnieją przesłanki do dokonania przeliczenia tej podstawy zgodnie z art. 110. Ponieważ zarobki przypadały w całości po poprzednim przyznaniu emerytury, a wskaźnik wysokości podstawy wymiaru świadczenia wyniósł 135 proc., ZUS dokonał takiego przeliczenia. Część socjalną emerytury również obliczył od nowej kwoty bazowej, gdyż świadczeniobiorca spełnił warunek pozostawania w ubezpieczeniach przynajmniej przez 30 miesięcy po przyznaniu poprzedniego świadczenia.
PRZYKŁAD
Stara kwota bazowa
Maria K. w 1997 roku nabyła prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy. Po przyznaniu tego świadczenia pozostawała przez dwa i pół roku w stosunku pracy, podlegając z tego tytułu ubezpieczeniom społecznym. W 2001 roku ZUS przyznał jej wcześniejszą emeryturę, ale w czasie jej pobierania nie podlegała ubezpieczeniom z żadnego tytułu. Pod koniec 2007 roku zgłosiła wniosek o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym oraz o obliczenie części socjalnej nowego świadczenia przy zastosowaniu aktualnej kwoty bazowej. W przypadku Marii K. wymagany 30-miesięczny okres ubezpieczenia nie przypadał po przyznaniu emerytury, ale po ustaleniu renty, która nie była ostatnim świadczeniem przed tym, o które się ubiegała. W związku z tym ZUS przyznał emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym, ale część socjalną świadczenia ustalił od kwoty bazowej przyjętej ostatnio do obliczenia poprzednio przyznanej emerytury.
MAREK OPOLSKI
gp@infor.pl
Zasady obliczania wysokości emerytury / DGP
Warunki przeliczenia podstawy wymiaru emerytury przy zastosowaniu starej kwoty bazowej / DGP