Powstrzymanie się pracownika od wykonywania pracy niebezpiecznej i oddalenie z miejsca zagrożenia mogą trwać tak długo, jak długo trwa bezpośrednie zagrożenie. Decyzja w tej sprawie należy do pracownika.

Gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy. Musi on jednak zawiadomić o tym niezwłocznie przełożonego.
Prawo powstrzymania się od wykonywania pracy zostało wyłączone wobec pracowników, których obowiązkiem jest ratowanie życia ludzkiego lub mienia. Są to osoby, które wykonując swoją pracę, narażają swoje życie, jednakże ryzyko to nie może przekraczać zwykłej miary. Do tej grupy należą m.in.: strażacy zakładowych straży pożarnych, lekarze, pracownicy ochrony.
Bezpośrednie zagrożenie
Pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy, jeżeli łącznie spełnione są dwie przesłanki: warunki pracy nie odpowiadają przepisom bhp i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia pracownika (wyłączone jest zagrożenie mienia). Uważam, że uprawnienie pracownika do powstrzymania się od wykonywania pracy należy rozszerzyć także na sytuacje, gdy ma miejsce bezpośrednie zagrożenia dla zdrowia i życia pracownika, a warunki pracy odpowiadają przepisom bhp (np. następuje zagrożenie w wyniku powodzi czy nawałnicy), a także wówczas, gdy zostają naruszone zasady bhp, a nie konkretne przepisy.
W przepisach prawa pracy nie zdefiniowano pojęcia bezpośredniego zagrożenia, lecz jedynie zagrożenie. Z par. 2 pkt 11 i 13 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650) wynika, że zagrożenie jest to stan środowiska pracy mogący spowodować wypadek lub chorobę.
Bezpośredniość zagrożenia oceniał Sąd Najwyższy, który nie interpretował tego pojęcia wąsko, ale podkreślał, że pracownik może powstrzymać się od wykonywania pracy, jeżeli jest to jedyny sposób uniknięcia niebezpieczeństwa (wyrok SN z 13 kwietnia 2000 r., I PKN 584/99, OSNAPiUS 2001/21 /636). Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego.
Pracownik może także powstrzymać się od wykonywania pracy, gdy grozi ona niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia innym osobom, np. innym pracownikom, zleceniobiorcom.
Prawo do wynagrodzenia
Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. W kodeksie pracy nie wprowadzono żadnych ograniczeń co do wysokości tego wynagrodzenia, należy zatem przyjąć, że chodzi o wynagrodzenie obliczone na podstawie rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w kodeksie pracy (Dz.U. nr 62, poz. 289 z późn. zm.).
Sprawność psychofizyczna
Pracownik, którego praca wymaga szczególnej sprawności psychofizycznej, ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od wykonywania pracy, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób. Prawo to dotyczy osób zatrudnionych przy pracach wymienionych w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z 28 maja 1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej (Dz.U. nr 62, poz. 287), a więc m.in. pracowników zatrudnionych przy obsłudze suwnic, żurawi, operatorów samojezdnych ciężkich maszyn budowlanych i maszyn drogowych.
Aby wymienieni pracownicy mieli prawo powstrzymania się od wykonywania pracy, zagrożenie nie musi być bezpośrednie. Powstrzymanie się od pracy może mieć miejsce dopiero po zawiadomieniu przełożonego, ale jego zgoda na to nie jest wymagana. Warto też wiedzieć, że dla wymienionych pracowników nie ma gwarancji wypłaty wynagrodzenia.
Należy podkreślić, że pracownik poprzez uzasadnione powstrzymanie się od wykonywania niebezpiecznej pracy informuje pracodawcę o zagrożeniach występujących w miejscu pracy i wykazuje troskę o dobro innych osób. Gdy w sytuacji zagrożenia nie można zastosować powyższych regulacji wynikających z art. 210 k.p. podstawą powstrzymania się od pracy może być art. 81 k.p. (niezawiniony przestój).
PRZYKŁAD: UKARANIE PRACOWNIKA
Pracodawca zakwestionował decyzję pracownika Adama K. o powstrzymaniu się od wykonywania pracy z powodu bezpośredniego zagrożenia dla jego zdrowia. Z uwagi, że uznał, iż pracownik w sposób nieuprawniony skorzystał z uprawnienia przewidzianego w art. 210 kodeksu pracy może nałożyć na niego karę porządkową, a także w zależności od okoliczności - wypowiedzieć umowę o pracę albo ją rozwiązać bez wypowiedzenia w trybie natychmiastowym. W razie sporu sądowego pracodawca będzie musiał wykazać, że pracownik działał nierozważnie albo celowo wprowadził pracodawcę w błąd.
EWA DRZEWICKA
Podstawa prawna
■ Art. 210 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).