Osoba kandydująca do pracy w administracji rządowej musi spełnić wymogi wynikające z kodeksu pracy, a także dodatkowe określone w pragmatykach urzędniczych. Zasadniczą przesłanką zatrudnienia jest m.in. niekaralność oraz nieposzlakowana opinia.
Właściwe funkcjonowanie administracji rządowej zależy w dużej mierze od zatrudnionych w jej strukturze pracowników. Istotne znaczenie mają ich kompetencja, uczciwość i legalizm działania. Osoby te muszą więc sprostać zaostrzonym kryteriom naboru do służby publicznej i poddać się okresowym ocenom pracy. Ustawodawca obciąża ich w procesie pracy również szczególnymi powinnościami, zabezpieczając ich realizację odrębnym reżimem odpowiedzialności. W zamian daje im określone przywileje w postaci zwiększonych uprawnień w stosunku do pracowników objętych powszechnym prawem pracy.

Przesłanki zatrudnienia

Zasadą jest, że osoba starająca się o zatrudnienie musi spełniać podstawowe warunki do zatrudnienia podobnie jak inne osoby starające się o pracę poza sferą publiczną. Osoba przyjmowana do pracy musi legitymować się przede wszystkim zdolnością do czynności prawnych, a więc zdolnością do podejmowania skutecznych działań w swoim imieniu i na swoją rzecz. Jest to bezwzględny warunek zatrudnienia. Musi się legitymować odpowiednim zdrowiem. W tym celu podlega ona bezpłatnym wstępnym badaniom lekarskim (art. 229 par. 1 k.p.). Do wykonania pracy można dopuścić tylko tego pracownika, który okaże aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające jego zdolność do pracy na określonym stanowisku. Podstawowym warunkiem zatrudnienia jest posiadanie przez kandydata do pracy kwalifikacji odpowiednich do rodzaju pracy czy sprawowania funkcji.

Warunki dodatkowe

Oprócz powyższych przesłanek osoba starająca się o zatrudnienie musi spełniać warunki szczególne (dodatkowe). Poniżej omówione zostaną najważniejsze dla sfery publicznej.
Charakterystycznym warunkiem zatrudnienia znanym wszystkim pragmatykom pracowniczym jest posiadanie obywatelstwa polskiego. Warunek ten jest bezwzględnie obowiązujący w stosunku do urzędnika państwowego. W przepisach ustawy o służbie cywilnej warunek ten został złagodzony. Stanowi ona, że o zatrudnienie w służbie cywilnej, poza obywatelami polskimi, mogą się ubiegać obywatele Unii Europejskiej, którym na podstawie umów międzynarodowych lub przepisów prawa wspólnotowego przysługuje prawo do podjęcia zatrudnienia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Osoba nieposiadająca obywatelstwa polskiego może zostać zatrudniona na stanowisku, na którym wykonywana praca nie polega na bezpośrednim lub pośrednim udziale w wykonywaniu władzy publicznej i funkcji mających na celu ochronę generalnych interesów państwa. Niezbędnym warunkiem jest także znajomość języka polskiego potwierdzona dokumentem określonym w przepisach o służbie cywilnej. Stanowiska niewymagające obywatelstwa polskiego wskazuje dyrektor generalny urzędu (za zgodą szefa Służby Cywilnej) w stosunku do członka korpusu służby cywilnej.
Inną szczególną wymogiem zatrudnienia w administracji rządowej jest posiadanie zdolności do czynności prawnych. W prawie urzędniczym od kandydata do pracy jest wymagana pełna zdolność do czynności prawnych w rozumieniu kodeksu cywilnego. Gdy chodzi o podstawowe pragmatyki, warunek ten nie dotyczy jedynie pracowników podległych ustawie o pracownikach urzędów państwowych (dalej ustawa), niebędących urzędnikami państwowymi (tu wystarczy tylko ograniczona zdolność do czynności prawnych).
Pełną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności, czyli wraz z ukończeniem 18. roku życia. Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa (art. 10 k.c.). Należy jednak zauważyć, że taki pełnoletni poniżej 18. roku życia nie może być zatrudniony w administracji rządowej – wszędzie tam, gdzie dodatkowym warunkiem (oprócz zdolności do czynności prawnych) jest ukończenie 18 lat życia. Taką regulację przewiduje wprost ustawa o pracownikach urzędów państwowych – w odniesieniu do urzędnika państwowego oraz ustawa o służbie cywilnej – w odniesieniu do całego obszaru służby cywilnej.



Niekaralność kandydata

Warunkiem zatrudnienia w administracji rządowej może być też niekaralność kandydata. W tym zakresie w pragmatykach urzędniczych brak jest jednolitej regulacji. Przepisy ustawy o urzędnikach państwowych warunku takiego w ogóle nie przewidują. Ustawa o służbie cywilnej stanowi natomiast, iż w korpusie służby cywilnej nie może być zatrudniona osoba, która była karana za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe (art. 4 pkt 3). Skazanie za przestępstwo popełnione z winy nieumyślnej nie stanowi przeszkody w zatrudnieniu, podobnie jak zatarcie skazania. Pracodawcy mają prawo do uzyskania informacji o osobach, których dane osobowe zgromadzone są w rejestrze, na podstawie ustawy z 24 maja 2000 r. o Krajowym Rejestrze Karnym (t.j. Dz.U. z 2008 r. nr 50, poz. 292 z późn. zm.).
PRZYKŁADY
Skazanie za przestępstwo umyślne
Urzędnik służby cywilnej został skazany prawomocnym wyrokiem karnym za popełnienie umyślnego przestępstwa. Pracodawca w piśmie poinformował pracownika, że jego stosunek pracy wygasł z mocy prawa na podstawie art. 70 pkt 4 ustawy o służbie cywilnej.

Nieskazitelny charakter

Osoba starająca się o pracę w administracji rządowej musi posiadać nieposzlakowaną opinię. Taki wymóg przewiduje zarówno ustawa o urzędach państwowych (określając ją mianem nieskazitelnego charakteru) – wyłącznie w stosunku do urzędnika państwowego (inni pracownicy podlegający ustawie nie są związani tym warunkiem). Natomiast ustawa o służbie cywilnej przewiduje go w odniesieniu do każdego członka korpusu służby cywilnej.
Ustawodawca w żadnej z tych regulacji nie określa co nalezy rozumieć pod pojęciem nieposzlakowana opinia (nieskazitelny charakter). W tym zakresie stosuje się potoczne jej rozumienie. Nieposzlakowana opinia (nieskazitelny charakter) wiąże się więc z osobą, której nie można postawić zarzutu niewłaściwego postępowania, stawiającego ją w niekorzystnym świetle z punktu widzenia ogólnie akceptowanych w społeczeństwie wartości moralnych i etycznych, a także z punktu widzenia interesów państwa.
PRZYKŁADY
Wypowiedzenie stosunku pracy
Urzędnik służby cywilnej w urzędzie wojewódzkim w wydziale ochrony zabytków wydał korzystną opinię dla osoby, która została oskarżona o nielegalny wywóz zabytku ruchomego. Dyrektor generalny urzędu rozwiązał z nim stosunek pracy za trzymiesięcznym wypowiedzeniem. Jako podstawę prawną podano art. 71 ust. 1 pkt 3 ustawy o służbie cywilnej, tj. utratę nieposzlakowanej opinii.

Brak więzów rodzinnych

W myśl art. 9 ustawy małżonkowie oraz osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa do drugiego stopnia włącznie lub powinowactwa pierwszego stopnia nie mogą być zatrudnione w tym samym urzędzie, jeżeli powstałby między tymi osobami stosunek służbowej podległości. Podobną regulację przewiduje art. 79 ustawy o służbie cywilnej. Omawiany zakaz dotyczy następujących osób związanych więzami pokrewieństwa: rodziców i dzieci, przysposabiającego i przysposobionego – gdyż zgodnie z art. 121 par. 1 ustawy z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodziny i opiekuńczy (Dz.U. nr 9, poz. 59 z późn. zm.) przysposobienie kreuje taki stosunek jak między rodzicami i dziećmi, oraz dziadków i wnuków. Przepis mówi o pokrewieństwie w sposób ogólny, a zatem dotyczy także pokrewieństwa w linii bocznej, czyli rodzeństwa. Powinowaci w linii prostej to teściowie i synowe/zięciowie oraz ojczym/macocha i pasierbowie.
Podstawa prawna
Art. 3 ustawy z 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 86, poz. 953 z późn. zm.).
Art. 4 ustawy z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (Dz.U. nr 227, poz. 1505 z późn. zm.).