Zamknięty katalog przyczyn uzasadniających wypowiedzenie stosunku pracy członków korpusu służby cywilnej jest typowym przejawem wzmożonej ich ochrony. Tylko w razie zajścia określonych prawem zdarzeń podmiot zatrudniający urzędnika jest uprawniony do rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem
Ustawa o służbie cywilnej z 2008 r., podobnie jak wcześniej obwiązujące pragmatyki służbowe (z 1998 i 2006 roku), przewiduje obligatoryjny i fakultatywny sposób rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem z urzędnikiem służby cywilnej. W przypadku wystąpienia przyczyn fakultatywnych przełożony służbowy ocenia, czy i na ile w konkretnych okolicznościach sprawy uzasadniają one rozwiązanie stosunku pracy. Natomiast w przypadku zaistnienia przyczyn obligatoryjnych ma on obowiązek wypowiedzieć urzędnikowi służby cywilnej stosunek pracy.

Odmienne regulacje

Ustawa z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (dalej w skrócie u.s.c.) zawiera odmienne od kodeksu pracy regulacje w zakresie wypowiadania umów o pracę na czas nieokreślony. W literaturze wskazuje się następujące różnice. W ustawie ustanowiono wyczerpujący katalog przyczyn uzasadniających wypowiedzenie stosunku pracy urzędnikowi służby cywilnej, podczas gdy w kodeksie pracy przyjęto klauzulę generalną zasadności wypowiedzenia. Przyjęto rozwiązanie, że pracodawca jest zobowiązany w niektórych przypadkach do wypowiedzenia stosunku pracy. Na gruncie umownego stosunku pracy natomiast pracodawca sam decyduje, czy w razie zajścia okoliczności uzasadniających wypowiedzenie dokona tej czynności prawnej. Ponadto w ustawie dla wszystkich urzędników ustalono jednolity trzymiesięczny okres wypowiedzenia. W kodeksie pracy długość okresu wypowiedzenia umowy na czas nieokreślony uzależniona jest od czasu stażu pracy pracownika. Ważne jest także, że w ustawie o służbie cywilnej nie przewidziano tzw. uprzedniej powszechnej ochrony trwałości stosunku pracy przed wypowiedzenia realizowanym na gruncie umownego stosunku pracy przez związki zawodowe w ramach konsultacji zamiaru wypowiedzenia.

Negatywna ocena

Obowiązek rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem z urzędnikiem służby cywilnej następuje w razie dokonania dwukrotnej, następującej po sobie negatywnej oceny jego pracy. Ustawodawca uznał, że ocena taka podważa kwalifikacje urzędnika do wykonywania obowiązków służbowych w stopniu uzasadniającym usunięcie go z korpusu służby cywilnej. Powtórna negatywna ocena może świadczyć o jego negatywnym stosunku do powierzanych mu zadań służbowych. Od oceny tej urzędnikowi przysługuje sprzeciw i odwołanie. Oznacza to, że w razie uruchomienia trybu wzruszenia ujemnej oceny decyzja o wypowiedzeniu stosunku pracy może być podjęta dopiero po wyczerpaniu trybu weryfikacji drugiej negatywnej oceny. Jej skutek rozwiązujący następuje z upływem okresu i nadejściem terminu wypowiedzenia.

Niezdolność do pracy

Następną przesłanką skutkującą rozwiązaniem stosunku pracy urzędnika służby cywilnej jest orzeczenie o trwałej niezdolności do pracy uniemożliwiające wykonywanie obowiązków urzędnika służby cywilnej. W literaturze podkreśla się, że niezdolność musi dotyczyć jakiejkolwiek pracy w ramach korpusu, a nie jedynie pracy o charakterze urzędnika na dotychczas zajmowanym stanowisku. Utrata tej zdolności pozbawia urzędnika możliwości bycia członkiem tego korpusu.
Zgodnie z art. 12 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 153, poz. 1227 z późn. zm.) niezdolną do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolną do pracy jest natomiast osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy, a częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. W myśl art. 13 tej ustawy te dwa stopnie niezdolności do pracy mogą mieć charakter trwały lub okresowy.
Trwałą niezdolność do pracy orzeka się, jeżeli według wiedzy medycznej nie ma rokowań odzyskania zdolności do pracy. Okresową zaś, jeżeli według wiedzy medycznej istnieją rokowania odzyskania zdolności do pracy. Przy orzekaniu o stopniu i trwałości niezdolności do zarobkowania uwzględnia się w szczególności możliwości wykonywania dotychczasowej pracy. Przesłanką wypowiedzenia stosunku pracy urzędnikowi służby cywilnej może być tylko orzeczenie lekarza orzecznika ZUS, ustalające trwałą niezdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy lub trwałą częściową niezdolność polegającą na niemożności wykonywania czynności urzędnika służby cywilnej. Przesłanką taką nie może być natomiast czasowa niezdolność do pracy – zarówno jakiejkolwiek, jak i określonego rodzaju – urzędnika służby cywilnej.
W przypadku orzeczenia czasowej niezdolności do pracy stosunek pracy urzędnika trwa nadal, a urzędnik może zostać przeniesiony na inne stanowisko w urzędzie albo jego stosunek pracy ulega zawieszeniu na czas trwania niezdolności do pracy, jeżeli urzędnik zaprzestaje świadczenia pracy w tym okresie. Badania przez lekarza orzecznika odbywa się na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę z jego inicjatywy lub na wniosek urzędnika.
Utrata przez urzędnika nieposzlakowanej opinii jest przesłanką powodującą obligatoryjne rozwiązanie stosunku pracy. Ustawa nie precyzuje, kto, w jakim trybie oraz na podstawie jakich przesłanek ustala, że urzędnik utracił nieposzlakowaną opinię. Dyrektor generalny urzędu, podejmując decyzję o rozwiązaniu stosunku pracy z urzędnikiem, stwierdza w sposób całkowicie dowolny istnienie tej przesłanki.
Przykład 1
Utrata przez członka korpusu nieposzlakowanej opinii
Urzędnik służby cywilnej, biorąc udział w manifestacji antyrządowej, wykrzykiwał obraźliwe epitety w stosunku do tego organu państwa. Po zatrzymaniu przez policję został ukarany karą grzywny za wykroczenie z art. 49 par. 1 k.w. Dyrektor generalny dowiedziawszy się o tym fakcie, wypowiedział mu stosunek pracy. W uzasadnieniu oświadczenia jako powód podano utratę przez urzędnika nieposzlakowanej opinii.



Likwidacja urzędu

Ostatnią przesłanką obligatoryjnego wypowiedzenia stosunku pracy urzędnika służby cywilnej jest likwidacja urzędu, jeżeli nie jest możliwe przeniesienie urzędnika służby cywilnej do innego urzędu w tej samej lub innej miejscowości. Niemożność ta może wynikać zarówno z przyczyn dotyczących samego urzędnika (względy osobiste), jak i administracji rządowej (lokalizacja urzędów).

Wypowiedzenie umowy

Jedną z dwóch przesłanek fakultatywnego wypowiedzenia stosunku pracy urzędnikowi służby cywilnej jest osiągnięcie wieku 65 lat, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie prawa do emerytury. W Polsce nie ma oddzielnego systemu emerytalnego dla członków korpusu służby cywilnej. Uzyskują oni uprawnienia zgodnie z powszechnie obowiązującym systemem emerytalnym, uregulowanym w ustawie z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Przepis art. 10a tej ustawy różnicuje wiek emerytalny dla kobiet i mężczyzn. Wynosi on w stosunku do kobiet co najmniej 60 lat, a dla mężczyzn co najmniej 65 lat. Ustawa o służbie cywilnej stanowi jedynie o wieku emerytalnym wynoszącym 65 lat, a więc o wieku emerytalnym mężczyzn. Omawiane unormowanie jest doprecyzowaniem art. 32 i 33 Konstytucji RP, stanowiące o równości wobec prawa kobiet i mężczyzn. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 29 września 1997 r. (K 15/97, OTK ZU 1997/3-4/37) stwierdził, że przepis ten nie pozbawia kobiety urzędnika służby cywilnej prawa do przejścia na emeryturę z chwilą osiągnięcia wieku 60 lat. Musi ona albo wypowiedzieć stosunek pracy, albo doprowadzić do jego ustania za porozumiem stron. Może także kontynuować zatrudnienie przez kolejne 5 lat w administracji rządowej.
Odmowa poddania się badaniu przez lekarza orzecznika ZUS jest przesłanką fakultatywnego wypowiedzenia stosunku pracy. Odmowa ta uniemożliwia pozyskanie przełożonym informacji o stanie zdrowia urzędnika, co daje możliwość uniknięcia negatywnych skutków związanych z zasadą ryzyka ciążącego na pracodawcy. Ustawodawca wprowadzając fakultatywność rozwiązania stosunku pracy, będącego skutkiem odmowy poddania się badaniom lekarskim, umożliwia dokonanie oceny sytuacji, a także pobudek kierujących urzędnikiem związanych z odmową. Poddanie się badaniom już po dokonaniu wypowiedzenia nie ma wpływu na jego skuteczność, ale może być podstawą do zmiany decyzji o wypowiedzeniu stosunku pracy. Niepoddanie się badaniom może skutkować sankcjami dyscyplinarnymi.
Przykład 2
Odmowa poddania się badaniom lekarskim
Pracownicy ministerstwa wielokrotnie uskarżali się na dziwne zachowanie urzędnika, który był wobec nich bardzo agresywny. Podejrzewał ich m.in. o dodawanie do napojów środków odurzających. Urzędnik nie chciał się stawić na polecenie dyrektora generalnego do jego gabinetu i przyjąć przygotowanego dla niego skierowania na badania lekarskie. Unikał kontaktu z dyrektorem, nie przychodził na jego wezwania. By móc skontaktować się z urzędnikiem, dyrektor musiał udać się do jego miejsca pracy. Tam wręczył mu skierowanie na badania lekarskie, informując go jednocześnie, że chciałby, aby zrobił on kompleksowe badanie wraz z badaniem psychofizycznym. Urzędnik odmówił, twierdząc, że jest to sposób jego szykanowania. Wobec tego dyrektor generalny wręczył mu wypowiedzenie stosunku pracy.
Podstawa prawna
Art. 71 ust. 1 i 2 ustawy z 21 listopada 2008 r. o służbie cywilnej (Dz.U. nr 227, poz. 1505 z późn. zm.).