Pieniędzy na badania nie będzie już dzielił minister, ale powołane do tego instytucje. Będą one w trybie konkursowym przydzielać je placówkom naukowym i firmom. Uwzględnią jakość projektów badawczych. Łatwiej będzie się o nie ubiegać młodym naukowcom.
Dziś wchodzą w życie przepisy reformujące polską naukę. Składa się na nie pięć ustaw. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW) chce dzięki nim zmienić zasady finansowania badań.

Mniej praw ministra

Polska jest jednym z ostatnich krajów, w których minister podejmuje decyzję w sprawie rozdziału środków finansowych na badania naukowe. Zgodnie z nowymi przepisami teraz zajmą się tym dwie instytucje: Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR) oraz nowo powstałe Narodowe Centrum Nauki (NCN).
– Zmiany zaproponowane przez resort nauki są korzystne dla polskiej nauki, bo placówki naukowe będą musiały wykazać się efektywnością prowadzonych prac, aby pozyskać pieniądze – mówi Leszek Rafalski, wiceprzewodniczący Rady Głównej Jednostek Badawczo-Rozwojowych (RGJBR).
Jednostki naukowe, czyli uczelnie, instytuty badawcze oraz jednostki Polskiej Akademii Nauk (PAN), obawiają się jednak, że oddanie decyzji o podziale tych środków oraz przekazanie obowiązku kontroli ich wydatkowania do NCBiR i NCN może w praktyce okazać się fikcyjne. Minister nadal będzie miała wpływ m.in. na obsadzanie stanowisk w radach tych placówek, które będą decydować o podziale pieniędzy. Może to ograniczyć ich autonomię.

Pieniądze od firm

Resort nauki chce także, aby wszystkie jednostki naukowe częściej niż obecnie starały się pozyskiwać środki na badania spoza budżetu – z firm czy grantów. Teraz postępują już tak jednostki badawczo-rozwojowe, które nową ustawą będą przekształcone w instytuty badawcze.
– Jedynie ok. 4 proc. naszego dochodu to środki na działalność statutową, którą otrzymujemy z budżetu, o pozostałe pieniądze musimy starać się zdobyć z grantów na badania lub od firm – mówi Piotr Borowicz, dyrektor Instytutu Biotechnologii i Antybiotyków w Warszawie.
Dodaje, że najwięcej pieniędzy jednostka otrzymuje z przemysłu.
– Stale współpracujemy z firmą Bioton, dzięki której możemy finansować prowadzenie badań – mówi Piotr Borowicz.
Dodatkowym ułatwieniem dla tych instytutów jest to, że zysk instytutu również będzie mógł zostać przeznaczony na prowadzenie badań własnych. Dotychczas takiej możliwości nie było.



Możliwe zwolnienia

Problem z pozyskiwaniem zewnętrznych dotacji mogą mieć placówki PAN. Obecnie z budżetu otrzymują pieniądze na działalność statutową, które w ok. 80 proc. przeznaczone są na pensje dla pracowników naukowych. Od przyszłego roku pieniędzy na działalność statutową będzie mniej.
– Dostaniemy ok. 300 tys. zł mniej, czyli albo będziemy ciąć pensje, albo zwalniać. Już teraz młody naukowiec zarabia prawie tyle, ile portier – mówi Mieczysława Jaroszewski, dyrektor ds. ogólnych w Instytucie Inżynierii Chemicznej PAN w Gliwicach.
Jednostki PAN zatrudniają 4,9 tys. osób. Wynagrodzenia w Instytucie Inżynierii Chemicznej PAN dla pracowników naukowych wynoszą: 2,3 tys. zł dla docentów oraz 4 tys. zł dla profesorów. Dlatego placówki PAN obawiają się, że nie będzie miał kto prowadzić tych badań.
– Trudno zmniejszając zatrudnienie starać się konkurować o pieniądze na badania i szukać ich w firmach. Kto z naukowców za takie pieniądze będzie chciał pracować w instytucie, skoro za o wiele wyższe osoby te będą mogły pracować w firmach. Może to skończyć się cichą likwidacją placówek PAN – mówi Mieczysław Jaroszewski.
Nie dotyczy to ani instytutów badawczych, ani uczelni. W instytutach badawczych ogółem 13 proc. dochodów to środki na działalność statutową.
– Te pieniądze ze środków na działalność statutową przeznaczamy na badania wyprzedzeniowe, a nie na pensje – mówi Leszek Rafalski.
Natomiast uczelnie pensje dla pracowników opłacają z puli przeznaczonej na dydaktykę. Zdaniem PAN pieniądze na działalność statutową mogłyby zostać obniżone, ale później. Już od 2011 r. będą one obcinane co roku nawet o 10 proc.
Zdaniem prof. Marka Mrówczyńskiego, dyrektora Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu, nowe przepisy pogłębiają nierówne traktowanie instytutów badawczych w stosunku do innych jednostek naukowych.
Dodaje, że szkoły wyższe mocą ustawy z 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz.U. nr 164, poz. 1365) zostały uwłaszczone. O identyczny zapis walczyły również instytuty oraz jednostki PAN, ale nie udało się tego wprowadzić.
100 proc. poręczenia dla najuboższych studentów
Jeśli absolwent straci pracę lub zachoruje, będzie miał prawo zawiesić spłatę kredytu nawet na rok.
Od dziś student może ubiegać się o kredyt studencki na preferencyjnych warunkach. Przysługuje wszystkim studentom, także doktorantom uczelni publicznych, niepublicznych uczącym się zarówno w trybie stacjonarnym, jak i niestacjonarnym.
Warunkiem otrzymania kredytu jest rozpoczęcie studiów przed 25. rokiem życia. Wysokość miesięcznej raty pożyczki lub kredytu w roku akademickim 2011/2012 wynosi 600 zł.
Najuboższym, których dochód na członka rodziny nie przekracza 600 zł netto, Skarb Państwa w 100 proc. udzieli poręczenia kredytu. Natomiast osoby, których dochód wynosi od 600 zł do 1 tys. zł netto, otrzymają poręczenie na 70 proc. Student, który korzystał z pożyczki, ma prawo do niej również na studiach drugiego stopnia bez konieczności ponownego składania wniosku. Wystarczy okazać w banku legitymację. Wnioski o udzielenie pożyczki lub kredytu można składać do 15 listopada 2010 roku.
Takie zmiany wprowadza rozporządzenie ministra nauki i szkolnictwa wyższego (MNiSW) z 18 maja 2010 r. w sprawie szczególnych zasad, trybu i kryteriów udzielania, spłacania oraz umarzania kredytów i pożyczek studenckich (Dz.U. nr 87, poz. 560).
Podstawa prawna
Ustawa z 30 kwietnia 2010 r. – Przepisy wprowadzające ustawy reformujące system nauki (Dz.U. nr 96, poz. 614).
Ustawa z 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz.U. nr 96 poz. 615).
Ustawa z 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju (Dz.U. nr 96, poz. 616)
Ustawa z 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Nauki (Dz.U. nr 96, poz. 617).
Ustawa z 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (Dz.U. nr 96, poz. 618).
Ustawa z 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (Dz.U. nr 96, poz. 619).