W postępowaniach przed sądem pracy obowiązuje zasada, zgodnie z którą sąd nie może rozstrzygać co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani zasądzać ponad żądanie. W określonych jednak sytuacjach sąd nie jest związany żądaniem pracownika zawartym w pozwie. Kiedy?
Możliwość taką daje art. 4771 k.p.c., zgodnie z którym, jeżeli pracownik dokonał wyboru jednego z przysługujących mu roszczeń, a okaże się ono nieuzasadnione, sąd może z urzędu uwzględnić inne roszczenie alternatywne. W sformułowaniu roszczenie okaże się nieuzasadnione nie chodzi o brak uzasadnienia powództwa pracownika (w takiej sytuacji żądanie zostałoby oddalone), ale o to, że pracownik, którego powództwo jest uzasadnione, wybrał nieuzasadnione - w ocenie sądu - roszczenie (uzasadnienie uchwały SN z 30 marca 1994 r., I PZP 40/93, OSNCP 1994/12/230). Artykuł 4771 k.p.c. ma zastosowanie w sytuacjach, gdy prawo materialne przewiduje roszczenia alternatywne i pozostawia powodowi możliwość wyboru jednego z nich.
Takim przepisem, który przewiduje roszczenia alternatywne - restytucyjne lub odszkodowawcze - jest art. 45 k.p. Przyznaje on też sądowi kompetencję do zasądzenia odszkodowania w miejsce żądanego przez pracownika przywrócenia do pracy, jeżeli restytucja stosunku pracy byłaby niemożliwa lub niecelowa. Brak możliwości przywrócenia do pracy lub jego niecelowość nie mogą jednak uzasadniać odmowy przywrócenia do pracy pracownika chronionego przed wypowiedzeniem lub rozwiązaniem stosunku pracy przepisami szczególnymi. Jeżeli więc pracownik, którego trwałość stosunku pracy jest chroniona (np. związkowiec chroniony na postawie art. 32 ustawy o związkach zawodowych), żąda w przypadku wadliwego rozwiązania z nim stosunku pracy przywrócenia do pracy, sąd nie może zasądzić odszkodowania, nawet gdy przywrócenie do pracy byłoby niecelowe lub niemożliwe.
Prawo pracownika do wyboru jednego z roszczeń określonych w art. 45 par. 1 k.p. nie ma jednak charakteru absolutnego. Żądanie przywrócenia do pracy może bowiem pozostawać w kolizji z zasadami współżycia społecznego (art. 8 k.p.).
Te właśnie nietypowe sytuacje pozwala rozstrzygnąć art. 4771 k.p.c. (zob. wyrok SN z 11 września 2001 r., I PKN 619/00, OSNP 2003/16/376). Jeśli więc pracodawca rozwiązał w trybie dyscyplinarnym umowę o pracę z chronionym związkowcem z powodu szczególnie drastycznego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych i nie uzyskał na to zgody związku, a pracownik domaga się tylko na tej podstawie przywrócenia do pracy, wówczas sąd może w miejsce tego żądania - na podstawie art. 4771 k.p.c. - zasądzić odszkodowanie.
Andrzej Marek
sędzia Sądu Okręgowego w Legnicy
