Sąd pracy może oddalić powództwo pracodawcy lub pracownika, gdy uwzględnienie ich roszczeń byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub społecznym przeznaczeniem prawa.

Nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Ta zasada wyrażona w art. 8 kodeksu pracy stanowi zaporę przed korzystaniem ze swych praw w sposób, który będąc formalnie zgodny z przepisami prawa, narusza inne powszechnie obowiązujące normy postępowania - moralne, obyczajowe, zwyczajowe (zwane zasadami współżycia społecznego) bądź jest sprzeczny z celem, który miał osiągnąć dany przepis, czyli społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa.
Konsekwencją dla osoby naruszającej zasady współżycia społecznego bądź czyniącej ze swego prawa użytek, który nie jest zgodny z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem, jest to, że może ona nie uzyskać ochrony swego prawa przed sądem, co oznacza, że pomimo istnienia formalnych podstaw prawnych do uwzględnienia roszczenia powództwo może zostać oddalone, względnie sąd może uwzględnić roszczenia alternatywne zamiast żądanego przez powoda.
Korzystać ze swego prawa w sposób niezgodny z zasadami współżycia społecznego lub jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem może zarówno pracodawca, jak i pracownik, i to niezależnie od tego, w jakich rolach procesowych występują.
Przy przywróceniu do pracy
Najczęściej zasady współżycia społecznego znajdują zastosowanie w procesach o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne (przywrócenie do pracy). W tego typu sprawach za uwzględnieniem roszczenia często przemawia bowiem naruszenie formalnych przepisów przy rozwiązywania umowy o pracę, natomiast przyczyna rozwiązania umowy nie pozwala sądowi na uznanie żądania pracownika za zasadne. Wprawdzie w sprawach tych w pierwszej kolejności może zostać wykorzystana możliwość zasądzenia odszkodowania, jeśli przywrócenie do pracy okaże się niemożliwe lub niecelowe (art. 45 par. 2 k.p.), ale samodzielną podstawą takiego rozstrzygnięcia może być też naruszenie przez pracownika zasad współżycia społecznego. Jeśli jest ono znaczne, sąd zamiast zasądzić roszczenie alternatywne, może po prostu oddalić powództwo pracownika.
Podstawy do zastosowania omawianych przepisów znajdują najczęściej zastosowanie w odniesieniu do pracowników działających na szkodę pracodawcy, zachowujących się w stosunku do niego nielojalnie, wykonujących w sposób rażąco niewłaściwy swe obowiązki, ale także takich, którzy żądają przywrócenia do pracy, nie chcąc czy ze względów zdrowotnych nie mogąc, wykonywać normalnych zadań. Zasadą jest, że pracownik sam naruszający zasady współżycia społecznego nie może na ich podstawie konstruować swoich roszczeń w stosunku do pracodawcy.
W opinii Sądu Najwyższego oddalenie - na podstawie art. 8 k.p. - roszczenia o przywrócenie do pracy pracownika podlegającego szczególnej ochronie przed rozwiązaniem z nim stosunku pracy, gdy rozwiązanie to w sposób oczywisty naruszało art. 32 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych, może mieć miejsce wyjątkowo, w okolicznościach szczególnie rażącego naruszenia obowiązków pracowniczych lub obowiązujących przepisów prawa (por. wyrok SN z 6 kwietnia 2006 r., III PK 12/06, OSNP 2007/7-8/90).
Sąd ocenia okoliczności
Uznaniu roszczenia o przywrócenie do pracy za sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa nie stoi również na przeszkodzie to, że zgłasza je pracownik podlegający ochronie ze względu na wiek przedemerytalny. Aby działanie pracodawcy było uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, konieczne jest wskazanie konkretnych naruszeń tych zasad, natomiast ogólne powołanie się pracownika na jego sytuację rodzinną i materialną nie wystarcza do uznania, że pracodawca rozwiązał stosunek pracy sprzecznie z zasadami współżycia społecznego. W takim przypadku konieczna jest ocena całokształtu okoliczności danego przypadku, w tym usprawiedliwionego interesu pracodawcy.
Zbyt wysokie wynagrodzenie
W orzecznictwie przyjmuje się, że dopuszczalne jest ocenianie prawa pracownika do poszczególnych składników wynagrodzenia z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, w tym zastrzeżeniem, że same te zasady nie mogą stanowić podstawy pracowniczych uprawnień płacowych. Przykładowo nie jest niezgodny z zasadami współżycia społecznego system premiowania, do którego pracownik przystąpił dobrowolnie, uzależniający od przepracowania ustalonego okresu nabycie prawa do premii niezwiązanej z wykonaniem konkretnych zadań pracowniczych (por. wyrok SN z 29 czerwca 2005 r., I PK 272/04, OSNP, 2006/5-6/80).
Za nadużycie prawa może być natomiast uznane w okolicznościach konkretnej sprawy żądanie wypłaty odszkodowania przewidzianego w umowie o pracę pomimo zgodnych w tym zakresie oświadczeń woli pracownika i pracodawcy, zaś postanowienia umowy o pracę dotyczące wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń związanych z pracą w zakładach sfery publicznej mogą być przez pryzmat zasad współżycia społecznego ocenione jako nieważne w części przekraczającej granice godziwości (por. wyrok SN z 7 sierpnia 2001 r., I PKN 563/00, OSNP 2002/4/90).
Ważne!
Ciężar udowodnienia okoliczności uzasadniających zastosowanie art. 8 k.p. spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi takie żądanie
PRZYKŁAD: ODDALENIE POWÓDZTWA
Pracownik, będąc w miejscu pracy w stanie upojenia alkoholowego, spowodował pożar, w wyniku którego uległa spaleniu hala fabryczna, co spowodowało wielomilionowe straty dla pracodawcy. Z tego powodu został zwolniony dyscyplinarnie przez pracodawcę. W procesie przed sądem pracy domagał się przywrócenia do pracy, ponieważ pracodawca o jeden dzień przekroczył miesięczny termin do złożenia oświadczenia o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia. Sąd nie uwzględnił tego żądania, nie zasądził też odszkodowania, oddalając powództwo na podstawie art. 8 k.p.
Z ORZECZNICTWA SĄDU NAJWYŻSZEGO
Odmowa pracownika wyrażenia zgody na dokonanie potrąceń wierzytelności pracodawcy z wynagrodzenia za pracę (art. 91 k.p.) nie może być uznana za działanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 8 k.p.), szczególnie wówczas gdy wątpliwe i sporne jest istnienie tej wierzytelności - wyrok SN z 14 lutego 2002 r. (I PKN 889/00, OSNP-wkł. 2002/22/8).
Roszczenie o przywrócenie do pracy można ocenić jako nieuzasadnione (art. 8 k.p. w związku z art. 4771 par. 2 k.p.c.), jeżeli zachowanie się pracownika było naganne w takim stopniu, że jego powrót do pracy mógłby wywołać zgorszenie innych zatrudnionych, a naruszenie przez pracodawcę przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę bez wypowiedzenia nie było poważne - wyrok SN z 24 lutego 1998 r., I PKN 539/97,OSNP 1999/3/87).
RAFAŁ KRAWCZYK
sędzia Sądu Rejonowego w Wąbrzeźnie