Pracownik, który uległ wypadkowi przy pracy, nabywa prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Są jednak sytuacje, w których pracownik może zostać ich pozbawiony.
Z treści art. 21 ustawy wypadkowej (patrz podstawa prawna) wynika, że wyłączenie prawa do świadczeń jest uzasadnione, gdy:
● wyłączną przyczyną było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa oraz
● ubezpieczony, będąc w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych, przyczynił się w znacznym stopniu do spowodowania wypadku oraz
● ubezpieczony odmówił poddania się badaniu lub uniemożliwił jego przeprowadzenie, chyba że miały miejsce przyczyny, które uniemożliwiły poddanie się badaniu.
W tym kontekście pojawia się kwestia wykazywania okoliczności wyłączających prawo pracownika do świadczeń. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 23 listopada 2004 r. (II UK 30/04, M.P.Pr. 2005/1/342) winę lub rażące niedbalstwo pracownika poszkodowanego w wypadku przy pracy należy konkretnie udowodnić. Nie wystarczy wykazanie nieprzestrzegania przepisów bhp. W sprawach dotyczących świadczeń wypadkowych wypłacanych z ubezpieczenia społecznego okoliczności te powinien udowodnić ZUS. Pracownik wnoszący o przyznanie takich świadczeń (przykładowo jednorazowego odszkodowania z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo renty z tytułu niezdolności spowodowanej wypadkiem przy pracy) po otrzymaniu negatywnej decyzji organu rentowego, może w terminie 30 dni – za pośrednictwem ZUS – złożyć odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych należą do kategorii spraw cywilnych w rozumieniu art. 1 k.p.c. Zatem to strony obowiązane są wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Skoro w postępowaniu sądowym organ rentowy twierdzi, że do zdarzenia – uznanego za wypadek przy pracy – doszło w okolicznościach wyłączających prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, to powinien te okoliczności wykazać.
W wyroku z 23 czerwca 1999 r. (II UKN 12/99, OSNP 2000/17/669), SN wskazał jednak, że jeśli udowodnione zostało przez ZUS zawinione naruszenie przez pracownika przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, wówczas to na pracowniku będzie spoczywał ciężar dowodu, że wypadek nastąpił także z innej, niezależnej od niego przyczyny, wyłączającej zastosowanie art. 21 ustawy wypadkowej.
Dowodem na znajdowanie się pracownika w stanie nietrzeźwości albo pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych będą wyniki odpowiednich badań. Na takie badania kieruje pracownika pracodawca, a odmowa poddania się badaniu lub inne zachowanie uniemożliwiające jego przeprowadzenie rodzi skutek w postaci pozbawienia pracownika prawa do świadczeń wypadkowych, chyba że udowodni on, iż miały miejsce przyczyny, które uniemożliwiły poddanie się temu badaniu. Za niewystarczające należy uznać udowodnienie okoliczności, które tylko utrudniały przeprowadzenie badań. Następuje tutaj zatem swoiste uregulowanie (rozłożenie) ciężaru dowodu.
W praktyce zdarza się, że wypadek przy pracy (np. mający charakter wypadku drogowego) kwalifikowany jest jednocześnie jako czyn karalny w rozumieniu prawa karnego. Wobec powyższego trzeba pamiętać, że w sprawach cywilnych sąd jest związany ustaleniami wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa. (art. 11 zd. 1 k.p.c.). Związanie to oznacza niedopuszczalność dokonywania przez sąd odmiennych ustaleń niż dokonane w wyroku karnym i stanowi odstępstwo od zasady swobodnej oceny dowodów. Wymaga jednak podkreślenia, że sąd pracy i ubezpieczeń społecznych związany jest tylko ustaleniami dotyczącymi popełnienia przestępstwa, a więc okolicznościami składającymi się na jego stan faktyczny, tj. osobą sprawcy, przedmiotem przestępstwa oraz czynem przypisanym oskarżonemu – które znajdują się w sentencji wyroku sądu karnego.
Oznacza to, że sąd, rozpoznając sprawę z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, musi przyjąć, że skazany popełnił przestępstwo przypisane mu wyrokiem karnym. Wszelkie inne ustalenia prawomocnego, skazującego wyroku karnego, wykraczające poza elementy stanu faktycznego przestępstwa, nie mają mocy wiążącej dla sądu pracy, nawet jeśli są zawarte w sentencji wyroku karnego. Nie są także wiążące okoliczności powołane w uzasadnieniu takiego wyroku.
Sąd pracy może więc czynić własne ustalenia w zakresie okoliczności, które nie dotyczą popełnienia przestępstwa, mimo że pozostają w związku z przestępstwem. Ustalenia te mogą różnić się od tych, których dokonał sąd karny (wyrok SN z 17 czerwca 2005 r., III CK 642/04, Lex nr 177207). Jeżeli natomiast w postępowaniu karnym z jakichkolwiek przyczyn nie doszło do wydania wyroku skazującego, sąd pracy obowiązany będzie samodzielnie ustalić wszystkie okoliczności, od których zależne jest rozstrzygnięcie sprawy, w szczególności, czy wyłączną przyczyną wypadku przy pracy było rażące niedbalstwo pracownika (por. wyrok SN z 30 listopada 2000 r., II UKN 96/00, OSNP 2002/14/338). Wyrok uniewinniający ma wówczas moc dokumentu urzędowego, którego znaczenie sąd pracy ocenia w granicach swobodnej oceny dowodów
Podstawa prawna
Art. 21 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (t.j. Dz.U. z 2009 r. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.).