ZUS przyzna emeryturę z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach, tylko gdy wnioskodawca potwierdzi wymagany okres zatrudnienia świadectwem wykonywania pracy w szczególnych warunkach albo świadectwem pracy z odpowiednim wpisem. Jednak w postępowaniu odwoławczym przed sądem dopuszczone są inne dowody, np. zeznania świadków.

Pracownicy zatrudnieni w szczególnych warunkach mogą przejść na emeryturę w wieku niższym niż powszechnie obowiązujący wiek emerytalny (60 lat - dla kobiet i 65 lat - dla mężczyzn). Warunki w zależności od daty urodzenia określa ustawa o emeryturach i rentach z FUS (art. 32, 46 w zw. z art. 32, 184). O warunkach nabycia prawa do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach pisaliśmy w GP nr 183/2007 str. B2 i B3.
Dla celów ustalenia uprawnień do emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub otoczenia w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych. Od 24 czerwca 2004 r., zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego (sygn. akt P 17/03, Dz.U. z 2004 r. nr 144, poz. 1530), w którym stwierdzono niezgodność z Konstytucją RP art. 32 ust. 2 ustawy emerytalnej, w części obejmującej zwrot: „w podmiotach, w których obowiązują wykazy stanowisk ustalone na podstawie przepisów dotychczasowych” za pracę w szczególnych warunkach uprawniającą do przyznania z tego tytułu emerytury wcześniejszej uważa się również pracę wykonywaną w szczególnych warunkach w prywatnych zakładach pracy.
Konieczne dokumenty
Pracownik ubiegający się o przyznanie emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach musi przedłożyć dokumenty potwierdzające wykonywanie takiej pracy. Podstawowym dokumentem jest świadectwo wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Wzór takiego świadectwa stanowi załącznik do wykazów stanowisk, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach, ustalonych przez ministrów, kierowników urzędów centralnych oraz centralne związki spółdzielcze w porozumieniu z ministrem pracy, płac i spraw socjalnych. Wykonywanie pracy w szczególnych warunkach potwierdza też świadectwo pracy z odpowiednim wpisem.
KIEDY ZUS ODMÓWI PRZYZNANIA EMERYTURY
ZUS wyda decyzję odmawiającą przyznania prawa do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach, jeżeli na podstawie przedłożonej z wnioskiem dokumentacji nie można ustalić:
  •  charakteru czy też stanowiska pracy,
  •  przynależności resortowej zakładu pracy,
  •  faktu, czy praca była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.
Od decyzji tej przysługuje odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.
Świadectwo wykonywania prac
Świadectwo wykonywania prac w szczególnych warunkach powinno zawierać m.in. informację o okresie zatrudnienia w danym zakładzie pracy, w tym o okresie wykonywania pracy szczególnych warunkach, wykonywanej w pełnym wymiarze czasu pracy. Ze świadectwa powinien także wynikać charakter pracy, określony ściśle według wykazu, działu i pozycji rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach. W świadectwie wykonywania pracy w szczególnych warunkach musi być także wskazane konkretne stanowisko, dział i pozycja wykazu załącznika do zarządzenia resortowego.
Zgodnie z powyższym, podany w świadectwie wykonywania pracy w szczególnych warunkach rodzaj pracy powinien być zgodny z określonym w wykazach A albo B, stanowiących załącznik do rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Natomiast stanowisko powinno ściśle odpowiadać wykazowi zarządzenia resortowego.
Kto wystawia świadectwo
Uprawnionymi do wystawiania świadectw wykonywania pracy w szczególnych warunkach byli i są ci pracodawcy, którzy stosowali i nadal stosują resortowe wykazy stanowisk pracy w szczególnych warunkach, a więc:
  •  przedsiębiorstwa, dla których ministrowie, kierownicy urzędów centralnych oraz centralne związki spółdzielcze, określili wykazy stanowisk pracy w szczególnych warunkach oraz
  •  podmioty powstałe w wyniku przekształcenia lub restrukturyzacji wymienionych wyżej przedsiębiorstw czy też przekazane organom samorządu terytorialnego oraz takie, dla których uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego przejęli wojewodowie lub inne organy państwowe.
Świadectwo o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach może wystawić wyłącznie pracodawca. W razie przejścia zakładu pracy lub jego części na innego pracodawcę, nowy pracodawca ma również obowiązek wystawiać świadectwo wykonywania prac w szczególnych warunkach. Stał się on bowiem z mocy prawa stroną w dotychczasowych stosunkach pracy. Obowiązku takiego nie ma w stosunku do pracowników, z którymi rozwiązano stosunek pracy przed przekształceniem lub którzy pozostali i są nadal zatrudnieni w nieprzejętej części zakładu pracy, jeżeli zakład nadal funkcjonuje i nie uległ likwidacji.
Uprawnionym do wystawienia zaświadczenia o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach jest również syndyk masy upadłościowej lub likwidator. Podmioty te wystawiają te dokumenty do czasu zakończenia prowadzenia postępowania.
Wyjaśnić trzeba, że zaświadczenia dokumentujące okresy pracy wykonywanej w szczególnych warunkach wystawiane przez Stowarzyszenie Archiwistów Polskich, archiwa państwowe bądź prywatnych przechowawców nie stanowią dowodu w prowadzonym przez organ rentowy postępowaniu, bez względu na formę, w jakiej je wystawiono. Ustalenie okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach na podstawie innych dowodów niż świadectwo pracodawcy (następcy prawnego), dopuszczalne jest jedynie w postępowaniu odwoławczym przed sądem.
PRZYKŁAD
BRAK UPRAWNIEŃ DO WYSTAWIENIA ŚWIADECTWA
ZUS odmówił prawa do wcześniejszej emerytury 60-letniemu mężczyźnie. Ubezpieczony przedłożył świadectwo wykonywania pracy w szczególnych warunkach potwierdzające wykonywanie pracy wymienionej w wykazie A przez 10 lat. Świadectwo to było wystawione przez byłego pracodawcę. Natomiast 6 lat pracy udokumentował świadectwem wykonywania pracy w szczególnych warunkach wystawionym przez archiwum. Ten środek dowodowy został zakwestionowany przez ZUS. Dlatego też zainteresowany dodatkowo złożył kserokopię dokumentów, na podstawie których archiwum wystawiło - do czego nie miało prawa - świadectwo pracy. Dokumentacja ta w dalszym ciągu budziła wątpliwość. Ubezpieczony może dochodzić swoich praw w postępowaniu przed sądem pracy i ubezpieczeń społecznych, odwołując się od decyzji ZUS.
PRZYKŁAD
UZUPEŁNIENIE DOKUMENTÓW
Zofia T. mająca 56 lat w październiku 2007 r. złożyła wniosek o przyznanie wcześniejszej emerytury. Udowodniła 26 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Nie jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego. Do wniosku dołączyła świadectwo pracy, w którym pracodawca wpisał okres wykonywania prac w szczególnych warunkach - 16 lat. W świadectwie pracy brak było wskazania wykazu i działu rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze odpowiadającego zajmowanemu stanowisku. ZUS zobowiązał zainteresowaną do dostarczenia dokumentu potwierdzającego powyższe. Pracodawca sporządził właściwy dokument, a Zofia T. złożyła go w ZUS. ZUS przyznał jej prawo do emerytury od 1 października 2007 r., tj. od miesiąca złożenia wniosku.
Kserokopie dokumentów
Okresy pracy w szczególnych warunkach mogą być dokumentowane uwierzytelnionymi kserokopiami dokumentów, sporządzonymi przez archiwa znajdujące się w dyspozycji wojewody, na podstawie posiadanej przez te archiwa dokumentacji osobowo-placowej. Oceny przedłożonych kopii dokonuje ZUS. W razie wątpliwości może prowadzić postępowanie wyjaśniające.
Jeżeli sporządzone przez archiwum kserokopie dokumentów budzą wątpliwości organu rentowego, archiwum udostępnia do kontroli przeprowadzanej przez ZUS dokumenty, których kserokopie wydało osobie zainteresowanej.
Wątpliwości ZUS
W przypadku gdy przedłożone przez ubezpieczonego świadectwo wykonywania prac w szczególnych warunkach nie spełnia wymogów formalnych, czy też budzi wątpliwości albo pozostaje w sprzeczności z innymi dokumentami, a nie istnieje podmiot, który wystawił to świadectwo, np. zakład pracy uległ likwidacji, ZUS nie może uznać takiego dokumentu jako potwierdzającego okres pracy w szczególnych warunkach. W takiej sytuacji pozostaje droga odwoławcza przed sądem. W świetle ugruntowanej praktyki orzeczniczej w postępowaniu przed sądem dopuszczalne jest ustalenie okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach, jeżeli ubezpieczony nie może przedstawić zaświadczenia zakładu pracy z powodu jego likwidacji lub zniszczenia dokumentów dotyczących zatrudnienia.
Świadectwo pracy
Środkiem dowodowym potwierdzającym wykonywanie pracy w szczególnych warunkach jest również świadectwo pracy zawierające wpis potwierdzający okres wykonywania tej pracy, jej rodzaj i zajmowane stanowisko (w świadectwie pracy według wzoru określonego w rozporządzeniu w sprawie szczegółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania jest miejsce na odpowiedni wpis w pkt 4 ppkt 8).
Do uznania okresu pracy w szczególnych warunkach jako uprawniającego do emerytury niezbędne jest podanie w świadectwie pracy wykazu, działu i pozycji stanowiska w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. W przypadkach, w których mają zastosowanie zarządzenia resortowe, należy powołać je w świadectwie pracy. Uszczegółowienie dokonane w świadectwie pracy poprzez odwołanie się do przepisów resortowych ma dla ZUS wartość informacyjną. Ułatwiają dokonanie oceny dowodów potwierdzających okoliczności mające wpływ na prawo do emerytury uzależnione od wykonywania pracy w szczególnych warunkach.
Wyjaśnić trzeba, że gdy w świadectwie pracy wykazano okres zatrudnienia w szczególnych warunkach, ale brak w nim szczegółowych informacji, o których mowa wyżej, ZUS przeprowadza postępowanie wyjaśniające.
Obowiązki prywatnego pracodawcy
Prywatny pracodawca, u którego nie obowiązywały i nie obowiązują zarządzenia resortowe, ma obowiązek w przypadku zatrudniania pracownika na stanowisku lub przy pracach wymienionych w załączniku A albo B do rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze wydania mu świadectwa pracy ze stosowną informacją. W przypadku, gdy nie następuje rozwiązanie stosunku pracy, a pracownik występuje z wnioskiem o wcześniejszą emeryturę z tytułu pracy w szczególnych warunkach, prywatny pracodawca musi, podając wszystkie niezbędne dane, potwierdzić informację o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach w zaświadczeniu.
Gdy brak świadectw
Jeżeli pracownik występujący o przyznanie emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach nie może przedłożyć świadectwa o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach albo świadectwa pracy z odpowiednim wpisem, gdyż nie ma pracodawcy ani następcy prawnego i nie może ustalić, kto przejął dokumentację, powinien w organie rentowym złożyć wszelkie inne dowody potwierdzające okoliczność wykonywania pracy w szczególnych warunkach. Złożone przez niego dokumenty, np. legitymacje ubezpieczeniowe, służbowe, umowy o pracę czy pisma skierowane przez zakład pracy do pracownika w czasie trwania zatrudnienia (np. o powołaniu, mianowaniu, angażowaniu, zwolnieniu, wyróżnieniu, udzieleniu urlopu), zawierające informację o stanowisku, na którym był zatrudniony, choć nie stanowią środka dowodowego w postępowaniu przed ZUS o świadczenia emerytalno-rentowe w zakresie udowodnienia okoliczności wykonywania pracy w szczególnych warunkach mają duże znaczenie. Dotyczy to także zeznań świadków. Wydanie przez organ rentowy decyzji odmawiającej przyznania emerytury umożliwi bowiem osobie zainteresowanej dochodzenie roszczeń na drodze postępowania odwoławczego przed sądem.
PRZYKŁAD
PRZED SĄDEM WSZYSTKIE DOWODY SĄ DOPUSZCZONE
Mirosław G. 13 grudnia 2006 r. ukończył 60 lat. W tym samym dniu złożył wniosek o emeryturę. Udowodnił 34 lata okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 18 lat pracy w budownictwie i przemyśle materiałów budowlanych. Wykonywał prace przy produkcji betonu kruszywowego, a więc prace zakwalifikowane do pracy w szczególnych warunkach zgodnie z wykazem A dział V poz. 15 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Na potwierdzenie wykonywania tej pracy przedłożył zaświadczenie wystawione przez prywatne archiwum - przechowawcę akt po zlikwidowanym zakładzie pracy. ZUS nie uznał tego dokumentu jako środka dowodowego. Decyzją z 14 stycznia 2007 r. odmówił prawa do emerytury z powodu braku udokumentowanego co najmniej 15-letniego okresu pracy w szczególnych warunkach. Mirosław G. odwołał się od decyzji do sądu. W jego sprawie zeznawało dwóch świadków - współpracownik i kierownik z zakładu pracy. W listopadzie 2007 r. sąd wyrokiem przyznał prawo do emerytury Mirosławowi G. od 13 grudnia 2006 r. ZUS, wykonując wyrok sądu, ustalił uprawnienia do emerytury od osiągnięcia wieku uprawniającego do emerytury wcześniejszej.
Z ORZECZNICTWA
■ Zakład pracy wydaje zaświadczenie o zatrudnieniu w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, wyłącznie na podstawie posiadanej dokumentacji, natomiast w sądowym postępowaniu odwoławczym możliwe jest ustalenie tych okresów także w oparciu o inne dowody.
Uchwała SN z 21 września 1984 r., III UZP 48/84, niepublikowana
■ W postępowaniu sądowym, toczącym się z odwołania ubezpieczonego od decyzji organu rentowego, dopuszczalne jest jednak przeprowadzenie wszelkich dowodów dla wykazania okoliczności mających wpływ na prawo skarżącego do świadczenia, i to zarówno wtedy, gdy pracodawca wystawił świadectwo pracy, a Zakład Ubezpieczeń Społecznych kwestionuje jego treść, jak i wówczas, gdy dokument taki z żadnych przyczyn nie może być sporządzony.
Wyrok Sądu Apelacyjnego Katowicach z 14 grudnia 2004 r., III AUa 2474/03, niepublikowany
MARIUSZ WOLSKI
gp@infor.pl
PODSTAWA PRAWNA
■ Art. 32, 46, 184 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
■ Par. 1, 2 rozporządzenia Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).
■ Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie szczegółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania (Dz.U. nr 60, poz. 282 z późn. zm.).