Spółdzielcza umowa o pracę wykazuje duże podobieństwo do klasycznej umowy o pracę, ale jej ścisłe powiązanie ze stosunkiem członkostwa sprawia, że dużo trudniej jest ją rozwiązać.

Spółdzielcza umowa o pracę jest formą zatrudnienia charakterystyczną jedynie dla spółdzielni pracy. Oznacza to, że nie może być ona zawarta przez podmioty gospodarcze nieposiadające takiego statusu, ani dotyczyć innych osób, niż członków spółdzielni. Umowa ta opiera się bowiem na wzajemnym powiązaniu dwóch stosunków - członkostwa i stosunku pracy.
Odrębność tej formy zatrudnienia wynika z tego, że gospodarcza działalność spółdzielni pracy polega na osobistej pracy członków wykonywanej w ramach wspólnie prowadzonego przedsiębiorstwa. Wyróżnia to działalność spółdzielni pracy spośród innych pracodawców, a jej członkom przyznaje swoisty status pracowniczy niespotykany w innych zakładach pracy.
Źródłem uregulowań tej umowy są przepisy prawa spółdzielczego, a dopiero w sprawach w nim nieuregulowanych mają zastosowanie przepisy kodeksu pracy. Choć spółdzielcza umowa o pracę w swej konstrukcji jest zbliżona do klasycznej umowy o pracę, to jednak ścisłe powiązanie jej ze stosunkiem członkostwa uzasadnia szersze ograniczenia w rozwiązywaniu takich umów.
Najpierw wypowiedzenie zmieniające
Spółdzielnia i jej członek mają obowiązek pozostawania ze sobą w stosunku pracy. Jest to obowiązek bezwzględny i ma charakter dwustronny, stanowiąc tym samym element treści stosunku członkostwa. Członek ma prawo do zatrudnienia stosownie do swoich kwalifikacji zawodowych i osobistych oraz aktualnych możliwości gospodarczych spółdzielni.
Spółdzielczą umowę o pracę cechuje duża stabilizacja, która wyraża się w ograniczeniu możliwości jej wypowiadania przez spółdzielnię (zarówno w formie wypowiedzenia definitywnego, jak i zmieniającego). Jednakże w określonych przypadkach możliwe jest rozwiązanie spółdzielczego stosunku w czasie trwania członkostwa.
Obowiązuje tu jednak zasada, że jeżeli istnieje możliwość złożenia członkowi oferty nowych warunków pracy, to obowiązkiem spółdzielni pracy jest dokonanie wypowiedzenia zmieniającego. Dopiero gdyby okazało się to niemożliwe lub spółdzielca bezpodstawnie odmówi przyjęcia odpowiednich warunków pracy, dopuszczalne jest dokonanie wypowiedzenia definitywnego.
KIEDY MOŻNA ZMIENIĆ CZŁONKOWI SPÓŁDZIELNI WARUNKI PRACY I PŁACY
Zastosowanie wobec członka spółdzielni wypowiedzenia zmieniającego możliwe jest ze względu na:
■ potrzeby gospodarcze lub organizacyjne spółdzielni, a w szczególności z powodu:
- wprowadzenia nowych zasad wynagradzania,
- likwidacji działu pracy, w którym członek jest zatrudniony,
- likwidacji zajmowanego przez niego stanowiska pracy,
- konieczności zatrudnienia na danym stanowisku osoby o wyższych lub specjalnych kwalifikacjach,
■ utratę przez członka zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy stwierdzonej orzeczeniem lekarskim,
■ niezawinioną przez członka utratę uprawnień koniecznych do wykonywania pracy.
Rozwiązanie umowy tylko wyjątkowo
Generalnie obowiązuje zakaz rozwiązywania spółdzielczych umów o pracę, który wynika ze specyfiki tego szczególnego stosunku pracowniczego. Od tej zasady istnieją jednak wyjątki. Rozwiązanie umowy w czasie trwania członkostwa możliwe jest bowiem w razie nieuzasadnionej odmowy przyjęcia przez członka nowych warunków pracy lub płacy oraz wskutek porozumienia stron przy jednoczesnym wypowiedzeniu przez członka członkostwa.
Poza tym spółdzielnia może rozstać się z członkiem z zachowaniem przewidzianego w kodeksie pracy okresu wypowiedzenia z powodu zmniejszenia na podstawie uchwały rady spółdzielni stanu zatrudnienia podyktowanego gospodarczą koniecznością oraz przyznania członkowi prawa do emerytury.
Natomiast rozwiązanie umowy spółdzielczej bez wypowiedzenia w czasie trwania członkostwa możliwe jest tylko z przyczyn uzasadniających według przepisów kodeksu pracy rozwiązanie umowy w tym trybie nie z winy pracownika. We wszystkich wymienionych przypadkach, a także przy wypowiedzeniu warunków pracy lub płacy, pracodawca musi przestrzegać ustalonego trybu.
Przede wszystkim oświadczenie spółdzielni o wypowiedzeniu lub rozwiązaniu spółdzielczej umowy o pracę albo o wypowiedzeniu zmieniającym powinno być złożone w formie pisemnej z podaniem przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie albo rozwiązanie. Poza tym wymagane jest współdziałanie z organami związku zawodowego, jeżeli działa taki w spółdzielni.
Istotne jest również to, że uregulowania prawa spółdzielczego nie wyłączają stosowania wobec członków korzystniejszych przepisów prawa pracy, zakazujących lub ograniczających wypowiedzenie umowy o pracę lub zmianę wynikających z niej warunków. Także rozwiązywanie umów spółdzielczych bez wypowiedzenia może być dokonywane na zasadach korzystniejszych.
Wykluczenie ze spółdzielni
Środkiem szczególnie dolegliwym dla osoby zatrudnionej na podstawie spółdzielczej umowy o pracę jest wykluczenie ze spółdzielni. Pociąga ono bowiem za sobą skutki, jakie przepisy prawa pracy wiążą z rozwiązaniem przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika.
Nie każde jednak, nawet zawinione naruszenie obowiązków przez członka spółdzielni, uzasadnia jego wykluczenie. Może to nastąpić tylko w wypadku, gdy z jego winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa dalsze pozostawanie w spółdzielni nie da się pogodzić z postanowieniami statutu spółdzielni lub dobrymi obyczajami. Bliższe określenie przyczyn wykluczenia winno zaś znaleźć odzwierciedlenie w postanowieniach statutu.
Poza tym wykluczenie członka ze spółdzielni jest możliwe z przyczyn uzasadniających według przepisów prawa pracy rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika oraz w razie ciężkiego naruszenia obowiązków członkowskich lub umyślnego działania na szkodę spółdzielni.
KIEDY MOŹNA WYKLUCZYĆ CZŁONKA SPÓŁDZIELNI
Wykluczenie członka ze spółdzielni następuje, gdy:
■ z jego winy dalsze pozostawanie w spółdzielni nie da się pogodzić z postanowieniami statutu spółdzielni lub zasadami współżycia społecznego,
■ ciężko narusza obowiązki członkowskie lub umyślnie działa na szkodę spółdzielni,
■ ciężko narusza podstawowe obowiązki pracownicze,
■ popełnił w czasie trwania spółdzielczej umowy o pracę przestępstwo, które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem,
■ z przyczyn zawinionych utraci uprawnienia konieczne do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku.
DANUTA KLUCZ
PODSTAWA PRAWNA
Art. 77 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
Dział III ustawy z 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 188, poz. 1848 z późn. zm.).