Pracownik, który uległ wypadkowi przy pracy, może zostać pozbawiony świadczeń z tego tytułu. Jest tak m.in., gdy naruszy przepisy dotyczące ochrony życia i zdrowia.

Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego nie przysługują pracownikowi, gdy wyłączną przyczyną wypadku przy pracy było udowodnione naruszenie przez niego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa. Zasada ta wynika z ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.
Podkreślić trzeba, że w pojęciu przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia mieszczą się nie tylko przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ale wszelkie inne chroniące zdrowie i życie ludzkie, a zatem także np. przepisy przeciwpożarowe lub dotyczące ruchu drogowego.
Działanie umyślne lub rażąco niedbałe
Nie każde zachowanie - działanie albo zaniechanie naruszające przepisy dotyczące ochrony życia i zdrowia - pozbawi pracownika świadczeń wypadkowych. Musi być to zachowanie umyślne lub rażąco niedbałe. O umyślności można mówić wówczas, jeżeli sprawca ma zamiar popełnienia czynu, to jest, chce go popełnić (tzw. zamiar bezpośredni) albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi (tzw. zamiar ewentualny).
Czyn popełniony jest natomiast nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Istota nieumyślności polega na braku zamiaru popełnienia czynu, lecz mimo to na jego popełnieniu wskutek niezachowania należytej ostrożności wymaganej w danych okolicznościach.
Wina umyślna pracownika zachodziłaby zatem w sytuacji, w której chciałby on osiągnąć określony skutek, a więc doprowadzić do wypadku przy pracy lub przewidując możliwość wystąpienia takiego wypadku, godził się na to. Z rażącym niedbalstwem mamy natomiast do czynienia wówczas, gdy poszkodowany zachowuje się w sposób odbiegający jaskrawo od norm bezpiecznego postępowania i świadczący o całkowitym zlekceważeniu przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 15 stycznia 1998 r., III AUa 418/97,OSA 1998/11-12/44/113). Jest to zachowanie graniczące niemal z umyślnością.
Wyłączna przyczyna wypadku
Naruszenie przez pracownika umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia nie stanowi wystarczającej przesłanki pozbawienia pracownika prawa do świadczeń z tzw. ustawy wypadkowej. Może to nastąpić wówczas, gdy była to wyłączna przyczyna wypadku, a zatem jeśli do spowodowania wypadku nie dołączyły inne niż naruszenie przepisów przez pracownika przyczyny. Zatem jeżeli działanie (zaniechanie) pracownika nie było wyłączną przyczyną wypadku, to ma on prawo do świadczeń w pełnej wysokości.
W ocenie winy pracownika jako wyłącznej przyczyny wypadku przy pracy należy uwzględniać, oprócz zachowania samego poszkodowanego, całokształt okoliczności zdarzenia, w tym zwłaszcza zachowania innych jego uczestników oraz zaniedbania organizacyjno-techniczne pracodawcy. Zachowanie pracownika nie może być zatem uznane za wyłączną przyczynę wypadku, gdy na przykład pracodawca nie zapewnił wszelkich wymagań technicznych dotyczących pracy, nie przeszkolił pracownika w zakresie bhp, nie poinformował go o zagrożeniach wynikających ze środowiska pracy, nie wykonywał należytego nadzoru i kontroli w tym zakresie.
Można wnieść odwołanie
Jeśli ZUS uzna, że wyłączną przyczyną wypadku przy pracy było naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, wówczas wyda decyzję odmawiającą prawa do świadczenia, np. jednorazowego odszkodowania czy renty z tytułu niezdolności do pracy. Od decyzji tej w terminie 30 dni od dnia jej otrzymania składający wniosek o przyznanie świadczenia będzie mógł wnieść odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych.
W zależności od rodzaju świadczenia, o przyznanie którego złożono wniosek w ZUS, będzie to wydział pracy i ubezpieczeń społecznych sądu rejonowego albo okręgowego. W przypadku zasiłku wyrównawczego, chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego lub jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy, odwołanie od odmownej decyzji ZUS rozpoznaje sąd rejonowy. Odwołanie w przypadku pozostałych świadczeń, np. renty z tytułu niezdolności do pracy, rozpatruje sąd okręgowy.
Winę trzeba udowodnić
Warto podkreślić, że winę lub rażące niedbalstwo pracownika poszkodowanego w wypadku przy pracy należy udowodnić. Nie wystarczy wykazanie nieprzestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (zob. wyrok SN z 23 listopada 2004 r., II UK 30/04, Monitor Prawa Pracy 2005/1/342). Jeśli zatem w postępowaniu sądowym organ rentowy stwierdzi, że do wypadku przy pracy doszło w okolicznościach wyłączających prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego, to powinien te okoliczności wykazać. W wyroku z 23 czerwca 1999 r. Sąd Najwyższy wskazał jednak, że jeśli udowodnione zostało przez ZUS zawinione naruszenie przez pracownika przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, wówczas to na pracowniku spoczywał będzie ciężar dowodu, że wypadek nastąpił także z innej, niezależnej od niego przyczyny (II UKN 12/99,OSNP 2000/17/669).
Z ORZECZNICTWA SĄDU NAJWYŻSZEGO
Do pozbawienia pracownika świadczeń z tytułu wypadku przy pracy nie jest wystarczające stwierdzenie, że zachowanie pracownika było decydującą przyczyną wypadku, jeżeli nie było ono wyłączną jego przyczyną.
Wyrok z 9 września 1998 r., II UKN 186/98,OSNP 1999/17/558.
Niezapewnienie pracownikowi elementarnych warunków bezpiecznego wykonywania pracy z reguły wyklucza możliwość przyjęcia jako wyłącznej przyczyny wypadku przy pracy naruszenia przez pracownika przepisów dotyczących ochrony zdrowia, spowodowanego wskutek rażącego niedbalstwa
Por. wyrok SN z 27 maja 1998 r., II UKN 70/98, OSNP 1999/12/403.
Przez działanie z rażącym niedbalstwem należy rozumieć między innymi sytuacje, w których poszkodowany pracownik zdaje sobie sprawę z grożącego mu niebezpieczeństwa, gdyż zwykle ono występuje w danych okolicznościach faktycznych, tak że każdy człowiek o przeciętnej przezorności ocenia je jako ewidentne - a mimo to z naruszeniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy bez potrzeby naraża się na to niebezpieczeństwo, ignorując następstwa własnego zachowania się.
Wyrok z 6 sierpnia 1976 r., III PRN 19/76, OSNCP 1977/2/55.
PRZYKŁAD
BEZ PRAWA OD ODSZKODOWANIA
Decyzją ZUS odmówił wnioskodawcy jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy, stanowiącego jednocześnie wypadek komunikacyjny, z uwagi na to, że nastąpił on z jego wyłącznej winy. W ciągu 30 dni od otrzymania decyzji wnioskodawca złożył odwołanie. Sąd, który je rozpatrywał, również uznał, że wypadek nastąpił z wyłącznej winy wnioskodawcy i ocenił zachowanie wnioskodawcy jako rażące niedbalstwo. Z uwagi na to sąd stwierdził, że odwołującemu się nie przysługuje prawo do jednorazowego odszkodowania.
ANDRZEJ MAREK
PODSTAWA PRAWNA
Art. 21 ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn.zm.).
Art. 4778, 4779 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeksu postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).