Przyznanie renty zależy od stwierdzenia niezdolności do pracy. Oceny dokonuje lekarz orzecznik ZUS, a w przypadku wniesienia sprzeciwu - komisja lekarska.

Niezdolna do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Taka definicja wynika z ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 10 czerwca 1999 r., ocena, czy ubezpieczony jest niezdolny do pracy, powinna - poza aspektem biologicznym (medycznym) - uwzględniać także obiektywną możliwość podjęcia przez niego dotychczasowego lub innego zatrudnienia, zgodnie z poziomem kwalifikacji, wykształcenia, wieku i predyspozycji (II UKN 675/98, OSNAP 2000/16/624).
Niezdolność całkowita
Całkowicie niezdolna do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Jednak zachowanie zdolności do pracy w warunkach określonych w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych nie stanowi przeszkody do orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy. Przesłanka niezdolności do jakiejkolwiek pracy odnosi się do każdego zatrudnienia w innych warunkach niż specjalnie stworzone na stanowiskach pracy odpowiednio przystosowanych do stopnia i charakteru naruszenia sprawności organizmu (wyrok SN z 8 grudnia 2000 r., II UKN 134/00, OSNAP2002/15/369). Ponadto, jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 3 kwietnia 2003 r., zaliczenie ubezpieczonego do tzw. umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, który wymaga sprawowania opieki innej osoby i umożliwia wykonywanie jedynie zatrudnienia przeznaczonego dla osób niepełnosprawnych, nie stanowi przeszkody do orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy w rozumieniu ustawy emerytalnej (II UK 206/02, M. Pr. Pracy - wkł. 2004/3/13).
PRZYKŁAD
PRZEKWALIFIKOWANIE ZAWODOWE
Sąd rozpoznający sprawę o rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy ustalił, że wnioskodawca przez 15 lat pracował jako górnik pod ziemią, kierowca elektrowozu pod ziemią oraz dysponent przewozu dołowego pod ziemią. Następnie przez sześć miesięcy pobierał rentę szkoleniową i po przekwalifikowaniu uzyskał uprawnienia operatora wózków samojezdnych. Biegli lekarze uznali jednak, że może on wykonywać pracę operatora wózków widłowych, jeżeli natężenie hałasu nie przekracza 85 decybeli i jest on zdolny do pracy na wózkach z silnikiem elektrycznym niestwarzającym zagrożeń akustycznych, natomiast praca na wózkach z silnikiem spalinowym naraża go na nadmierny hałas. Z uwagi na to sąd uznał, że wnioskodawca jest niezdolny do pracy zgodnie ze swoimi kwalifikacjami i nie odzyskał zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Przeszkolenie powinno dawać mu możliwości pracy w nowym zawodzie zarówno na wózkach o napędzie spalinowym, jak i elektrycznym. Przekwalifikowanie zawodowe nie może dawać jedynie teoretycznych możliwości zatrudnienia, i to jeszcze w bardzo wąskiej dziedzinie. Z uwagi na to, że wnioskodawca, posiadający kwalifikacje operatora wózków widłowych, nie jest zdolny do wykonywania pracy na wszystkich wózkach i pracę może wykonywać tylko przy zapewnieniu mu specjalnych warunków, został uznany za częściowo niezdolnego do pracy.
Niezdolność częściowa
Częściowo niezdolną do pracy jest natomiast osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji. Przy ocenie stopnia i trwałości niezdolności do pracy oraz rokowań co do odzyskania zdolności do pracy uwzględnia się:
  •  stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji, a także
  •  możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz celowość przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne.
Trzeba zaznaczyć, że pozytywne rokowanie odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu uniemożliwia uznanie ubezpieczonego za niezdolnego do pracy. W wyroku z dnia 30 listopada 2000 r. Sąd Najwyższy uznał, że brak możliwości wykonywania pracy dotychczasowej nie jest wystarczający do stwierdzenia częściowej niezdolności do pracy w sytuacji, gdy jest możliwe podjęcie innej pracy w tym samym zawodzie bez przekwalifikowania lub przy pozytywnym rokowaniu co do możliwości przekwalifikowania zawodowego (II UKN 99/00, OSNAP 2002/14/340). Jednak wykonywanie pracy na stanowisku specjalnie dostosowanym do możliwości pracownika nie może być traktowane jako uzyskanie nowych kwalifikacji i nie oznacza odzyskania zdolności do pracy (wyrok SN z 7 października 2003 r., II UK 79/03, OSNP 2004/13/ 234), a podjęcie jakiejkolwiek prostej pracy, w sytuacji gdy zainteresowany utracił zdolność do pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami, nie oznacza przekwalifikowania warunkującego odzyskanie zdolności do pracy zarobkowej i nie stanowi przeszkody do uznania nadal częściowej niezdolności do pracy. Możliwość przekwalifikowania oznacza bowiem przekwalifikowanie w ramach posiadanych już ogólnych kwalifikacji albo zdobycie nowego zawodu (Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 14 listopada 2000 r., III AUa 836/00, OSA 2001/6/26).
PRZYKŁAD
OCENA ZDOLNOŚCI DO PRACY
Anna K. pracowała przez 14 lat jako nauczycielka biologii w szkole podstawowej. Podczas czynności zawodowych, wiążących się między innymi z hodowlą drobnych gryzoni, miała kontakt z alergenami. Stwierdzono u niej - jako chorobę zawodową - alergiczny nieżyt błon śluzowych nosa. Zainteresowana wystąpiła z wnioskiem o rentę. ZUS odmówił. Od decyzji tej zainteresowana odwołała się do sądu. Sąd, rozpoznając odwołanie, dysponował dowodem opinii lekarskich i Instytutu Medycyny Pracy. Z opinii tych wynikało, że ubezpieczona może wykonywać każdą pracę zarobkową, w tym nauczycielki, pod warunkiem że nie będzie miała kontaktu z alergenami. Po ustaleniu, że nauczyciele biologii nie mają obowiązku prowadzenia hodowli zwierząt, gdyż nie wynika on z programów nauczania w szkołach podstawowych i gimnazjach, sąd stwierdził, że ubezpieczona nie jest niezdolna do pracy. Odwołanie nauczycielki zostało oddalone.
Ustalenie poziomu kwalifikacji
Z przywołanej wyżej definicji niezdolności do pracy wynika, że odnoszona jest ona między innymi do poziomu kwalifikacji ubezpieczonego. Istotne zatem i czasami trudne jest ustalenie zakresu tego pojęcia.
Pojęcie kwalifikacji powinno być rozumiane z jednej strony jako przygotowanie zawodowe, które określa rodzaj i poziom ukończenia nauki (ujęcie formalne), z drugiej zaś strony w jego zakres wchodzi także doświadczenie zdobyte w toku zatrudnienia, w tym również wynikające z postępu technicznego i technologicznego, zmiany urządzeń, techniki i zasad pracy (kwalifikacje rzeczywiste). W praktyce przy ustalaniu, czy ubezpieczony jest częściowo niezdolny do pracy, najpierw bada się możliwość dalszego wykonywania przez niego dotychczasowej pracy, a dopiero później możliwości wykonywania innej pracy przy uwzględnieniu posiadanych kwalifikacji zawodowych.
ANDRZEJ MAREK
PODSTAWA PRAWNA
Art. 12-14 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).