Wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przez co najmniej 10, 15 albo 20 lat jest jednym z warunków otrzymania emerytury w obniżonym wieku.

Zasady nabywania prawa do wcześniejszej emerytury są uregulowane w ustawie o emeryturach i rentach z FUS, natomiast szczegółowe warunki dla poszczególnych grup zawodowych wymienione są w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Rozporządzenie to zawiera załączniki: wykaz A i wykaz B, w których w poszczególnych działach wymienione są nazwy stanowisk i rodzaje prac, których wykonywanie może uprawniać do wcześniejszej emerytury.
Praca u prywatnego pracodawcy
Do 23 czerwca 2004 r. wymienione wyżej rozporządzenie miało zastosowanie wyłącznie do pracowników, którzy wykonywali pracę w szczególnych warunkach na stanowiskach, które zostały określone w przepisach resortowych, tj. w szczegółowych wykazach wydanych przez właściwych ministrów, kierowników urzędów centralnych oraz centralne związki spółdzielcze w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw pracy. Wykazy te mają zastosowanie do pracowników zatrudnionych zarówno w podległych i nadzorowanych przez te organy zakładach pracy, ale także w jednostkach organizacyjnych, które:
  •  powstały w drodze przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego w inne przedsiębiorstwo, w przedsiębiorstwa, w spółkę lub spółki,
  •  które zostały przekazane organom samorządu terytorialnego,
  •  dla których uprawnienia i obowiązki organu założycielskiego przejęli wojewodowie lub inne organy państwowe.
Począwszy od 24 czerwca 2004 r., tj. od daty ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z prawa do wcześniejszej emerytury na warunkach określonych w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze mogą skorzystać także pracownicy zatrudnieni u prywatnych pracodawców.
Warunki otrzymania emerytury
Prawo do emerytury w obniżonym wieku emerytalnym mają urodzeni przed 1 stycznia 1949 r., którzy udowodnią co najmniej 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych - w przypadku kobiet i co najmniej 25 lat tych okresów w przypadku mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat (w niektórych przypadkach 10 albo 20 lat) wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Wiek emerytalny uprawniający do wcześniejszej emerytury określa wymienione wyżej rozporządzenie. Dla osób, które wykonywały prace wymienione w wykazie A, stanowiącym załącznik do rozporządzenia wymagany wiek wynosi 55 lat - dla kobiet i 60 lat - dla mężczyzn.
Ubezpieczeni urodzeni po 1948 roku, a przed 1969 rokiem, mają prawo do emerytury w obniżonym wieku, jeśli łącznie zostaną spełnione dodatkowo następujące warunki:
  •  nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem ZUS, na dochody budżetu państwa,
  •  warunki do uzyskania emerytury spełnią nie później niż do dnia 31 grudnia 2008 r. (ustawa przesuwająca termin na spełnienie warunków czeka na podpis prezydenta).
PRZYKŁAD
WARUNKI MUSZĄ BYĆ SPEŁNIONE DO KOŃCA 2008 ROKU
Antonina K. (urodzona 15 listopada 1952 r.) złożyła wniosek o emeryturę 15 marca 2008 r. Z przedłożonych dokumentów wynika, że posiada 28 lat okresów składkowych i nieskładkowych, w tym 14 lat i 1 miesiąc pracy w szczególnych warunkach wymienionej w wykazie A. Nie przystąpiła do otwartego funduszu emerytalnego. ZUS nie przyzna Antoninie K. prawa do emerytury w obniżonym wieku, gdyż posiada za krótki okres pracy w szczególnych warunkach. Nawet gdyby podjęła pracę w szczególnych warunkach, to i tak nie uzyska do końca 2008 r. wymaganego 15-letniego stażu. Zatem Antonina K. będzie mogła skorzystać z prawa do emerytury po ukończeniu powszechnego wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat.
Prace z wykazu A
Kobieta, która wykonywała lub wykonuje pracę wymienioną w wykazie A, aby otrzymać emeryturę z tego tytułu, musi ukończyć wiek 55 lat, udowodnić 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych, w tym co najmniej 15 lat wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Natomiast w przypadku mężczyzn wykonujących prace wymienione w wykazie A, wymagany wiek wynosi 60 lat, a wymagany staż co najmniej 25 lat, w tym co najmniej 15 lat wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Z powyższego wynika, że mężczyzna urodzony po 31 grudnia 1948 r. nie ma możliwości ukończenia wieku 60 lat nie później niż do 31 grudnia 2008 r.
WYSOKOŚĆ EMERYTURY
Wysokość emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach dla urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., jak też urodzonych po 31 grudnia 1948 r., którzy spełnią warunki do przyznania emerytury nie później niż do 31 grudnia 2008 r., będzie obliczona na starych zasadach.
Staż emerytalny w 1999 roku
Ustawa emerytalna przewidziała możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r., którzy nie spełnią warunków do jej przyznania do 31 grudnia 2008 r. Ubezpieczonym tym będzie przysługiwała emerytura, jeśli:
  •  w dniu 1 stycznia 1999 r. posiadali okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym okres zatrudnienia w szczególnych warunkach co najmniej 15 lat (w niektórych przypadkach 10 czy też 20 lat),
  •  nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego,
  •  w przypadku pracowników - rozwiążą stosunek pracy.
Osoby spełniające powyższe warunki mogą przejść na emeryturę w wieku obniżonym, jednakże wysokość tej emerytury będzie ustalana już na nowych zasadach.
Praca w szczególnych warunkach
Przy ustalaniu okresu pracy wykonywanej w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze uwzględnia się jedynie te okresy, w których praca ta była wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Ustalając okres zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, nie uwzględnia się natomiast:
  •  okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po 14 listopada 1991 r. wynagrodzenie,
  •  okresów, za które pracownik otrzymał po 14 listopada 1991 r. zasiłki: chorobowy, macierzyński, opiekuńczy lub świadczenie rehabilitacyjne,
  •  okresów, w których na mocy przepisów szczególnych, pracownik został zwolniony ze świadczenia pracy, w tym okresów: urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego, urlopu dla poratowania zdrowia, urlopu szkoleniowego, służby wojskowej, przebywania nauczycieli na urlopie na dalsze kształcenie się, pozostawania nauczycieli w stanie nieczynnym.
Okres urlopu wypoczynkowego przy ustalaniu prawa do emerytury traktuje się na równi z okresami wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. Warto też pamiętać, że przy ustalaniu prawa do wcześniejszej emerytury nie jest wymagane, aby praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze była wykonywana nieprzerwanie. Okresy tej pracy podlegają zliczeniu na przestrzeni całego życia zawodowego.
Ustawa emerytalna nie wymaga, aby w celu przyznania wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze ubezpieczony przed zgłoszeniem wniosku pozostawał w stosunku pracy. Dla przyznania takiej emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach nie ma znaczenia, jakim ostatnim tytułem ubezpieczenia jest objęta osoba ubiegająca się o przyznanie emerytury. Do nabycia prawa do emerytury z tytułu wykonywania pracy w szczególnych warunkach konieczne jest natomiast, by praca ta była wykonywana na podstawie stosunku pracy.
PRACOWNICY ZATRUDNIENI W SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE
Za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się:
  •  pracowników organów kontroli państwowej,
  •  pracowników organów administracji celnej,
  •  pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną,
  •  dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy,
  •  nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 Karty Nauczyciela,
  •  żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej,
  •  pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15 pkt 1a-5 i 8 ustawy o ochronie przeciwpożarowej.
PRZYKŁAD
OKRES URLOPU WYCHOWAWCZEGO WYŁĄCZONY ZE STAŻU PRACY
Joanna K. w kwietniu 2008 r. ukończy 55 lat i chce wystąpić o wcześniejszą emeryturę. Nie jest członkiem otwartego funduszu emerytalnego i udowodniła 20 lat okresów składkowych i nieskładkowych. Z dokumentów wynika, że przez cały okres zatrudnienia pracowała na stanowisku wyszczególnionym w wykazie A. ZUS zaliczy jednak tylko 16 lat pracy w szczególnych warunkach, gdyż ubezpieczona w trakcie zatrudnienia miała czteroletnią przerwę spowodowaną urlopem wychowawczym na dwoje dzieci. Jednak w analizowanej sytuacji przerwa w zatrudnieniu nie spowoduje odmowy przyznania prawa do emerytury, gdyż zainteresowana łącznie na przestrzeni życia zawodowego udowodniła wymagane 15 lat pracy w szczególnych warunkach.
PRZYKŁAD
PRZED WCZEŚNIEJSZĄ EMERYTURĄ MOŻLIWE PROWADZENIE FIRMY
Krystyna T. we wrześniu 2007 r. złożyła wniosek o wcześniejszą emeryturę z tytułu pracy w szczególnych warunkach. W lipcu 2007 r. ukończyła 59 lat. Przez ostatnie pięć lat prowadziła punkt optyczny. Zainteresowana do wniosku dołączyła dokumenty potwierdzające wymagany 20-letni staż (okresy składkowe i nieskładkowe) w tym 15-letni okres pracy w szczególnych warunkach (wykaz A, dział XIII, punkt 12 - maszynowe i ręczne zdobienie szkła). Krystyna T. spełnia wszystkie wymagane warunki do przyznania wcześniejszej emerytury.
Wiek emerytalny
Z przywołanego wyżej rozporządzenia wynika, że w niektórych przypadkach prawo do wcześniejszej emerytury uzależnione jest od tego, by ubezpieczony ukończył niższy wiek emerytalny w czasie wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, bądź w czasie innej pracy, do której wykonywania skierowano pracownika ze względów zdrowotnych.
Wiek emerytalny dla pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze jest zróżnicowany. Dotyczy to zwłaszcza pracowników wykonujących działalność twórczą i artystyczną. Wiek waha się od 40 do 55 lat dla kobiet i od 45 do 60 lat dla mężczyzn.
W przypadku gdy o emeryturę wcześniejszą ubiegają się osoby wykonujące prace wymienione w wykazie A, czy też twórcy i artyści, nauczyciele nie muszą wieku uprawniającego ich do wcześniejszego przejścia na emeryturę ukończyć w czasie wykonywania tej pracy czy też nie później niż w ciągu pięciu lat od ustania okresów tej pracy. Rozwiązanie to dotyczy także pracowników wymienionych w wykazie B działu IV.
AGATA ROGULSKA
PODSTAWA PRAWNA
Art. 32, 46, 184 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.).