Nie tylko pracownik ma prawo do odszkodowania za niezgodne z prawem postępowanie pracodawcy. Również niektóre działania podejmowane przez pracownika upoważniają pracodawcę do wystąpienia z takim roszczeniem.

Kodeks pracy stanowi, że pracodawca ma prawo do odszkodowania:
  • w przypadku nieuzasadnionego rozwiązania przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia,
  • jeżeli pracownik na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę,
  • jeżeli pracownik wyrządził szkodę w mieniu powierzonym pracownikowi z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się.
Nieuzasadnione rozwiązanie umowy
W przypadku nieuzasadnionego rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia przez pracownika pracodawcy przysługuje odszkodowanie w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu pracownika za okres wypowiedzenia, a w przypadku umowy zawartej na czas określony lub na czas wykonywania określonej pracy - za okres dwóch tygodni. (art. 612 k.p.). Umowę o pracę pracownik może rozwiązać bez wypowiedzenia (na podstawie art. 55 par.1 i par 11, art. 231 par. 4 i art. 48 par. 2 k.p.), jeżeli:
  • zostało wydane orzeczenie lekarskie stwierdzające szkodliwy wpływ wykonywanej pracy na jego zdrowie,
  • pracodawca dopuścił się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków wobec pracownika.
  • został przywrócony do pracy u innego pracodawcy,
  • zakład pracy przeszedł na innego pracodawcę.
Aby oświadczenie pracownika o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia było skuteczne, powinien złożyć je pracodawcy na piśmie, wraz z podaniem przyczyny rozwiązania umowy. Jeżeli pracownik nie określił ich wystarczająco jasno, sąd może uznać to za podstawę do wystąpienia pracodawcy z roszczeniem o odszkodowanie od pracownika.
Przywrócenie do pracy u innego pracodawcy
Jeżeli z pracownikiem rozwiązano umowę o pracę (za wypowiedzeniem lub bez), a następnie wyrokiem sądu został on przywrócony do tej pracy, ale wyrok zapadł, gdy pracował on już w innej firmie, pracownik może (w ciągu siedmiu dni od dnia przywrócenia go do pracy) rozwiązać umowę o pracę łączącą go z właścicielem firmy będącej jego ostatnim miejscem pracy, bez wypowiedzenia, ale za trzydniowym uprzedzeniem. Również przy przejściu zakładu pracy (lub jego części) na nowego pracodawcę pracownik ma prawo (w terminie dwóch miesięcy od otrzymania pisemnego zawiadomienia o przejściu) rozwiązać stosunek pracy bez wypowiedzenia za siedmiodniowym uprzedzeniem.
Ostatniemu pracodawcy pracownika, który został przywrócony do pracy oraz pracodawcy, który przejął firmę, nie przysługuje roszczenie za to, że pracownik rozwiązał stosunek pracy bez wypowiedzenia, ponieważ rozwiązanie przez pracownika stosunku pracy w tym trybie pociąga za sobą skutki, jakie przepisy prawa wiążą z rozwiązaniem stosunku pracy przez pracodawcę za wypowiedzeniem (art. 231 par. 4 i art. 48 par. 2 k.p.).
Szkoda w mieniu pracodawcy
Do obowiązków pracowniczych należy m.in. dbanie o dobro zakładu pracy i ochrona jego mienia (art. 100 par. 2 pkt 4 k.p.). Pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy (np. zatrudniony w wydawnictwie fotoreporter nie zadbał o kosztowny sprzęt fotograficzny: aparat wpadł do wody i uległ całkowitemu zniszczeniu) wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność majątkową w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę.
Odszkodowanie powinno odpowiadać wyrządzonej szkodzie, jednak nie może ono przekroczyć kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Jednak wyrządzenie szkody z winy umyślnej obliguje pracownika do jej naprawienia w pełnej wysokości (art. 122 k.p.).
Mienie z obowiązkiem zwrotu
Za szkodę powstałą w mieniu powierzonym pracownikowi z obowiązkiem zwrotu albo do wyliczenia się pracownik odpowiada do pełnej wysokości wyrządzonej szkody. Od tej odpowiedzialności pracownik może się uwolnić, jeżeli wykaże, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, a zwłaszcza wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia (art. 124 k.p.). Dotyczy to zwłaszcza pracowników zatrudnionych jako magazynierzy, przedstawiciele handlowi, akwizytorzy czy sprzedawcy.
Zgoda pracownika na przyjęcie odpowiedzialności za mienie powierzone może wynikać: z umowy o pracę na stanowisku, z którym wiąże się odpowiedzialność za powierzone mienie, z faktu przyjęcia przez pracownika określonego mienia do używania i sprawowania nad nim pieczy, z umowy zawartej z pracodawcą przez kilku pracowników o wspólnej odpowiedzialności materialnej. Mienie musi zostać faktycznie przejęte przez pracownika, a więc w taki sposób, aby inni pracownicy nie mogli decydować o jego wykorzystaniu bez woli pracownika, któremu mienie to powierzono.
Wykazanie przez pracownika, iż szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych, powoduje zwolnienie w całości od odpowiedzialności. Jeżeli natomiast do szkody przyczynił się pracodawca, pracownik uwalnia się od odpowiedzialności jedynie częściowo - proporcjonalnie do stopnia przyczynienia się pracodawcy.
Wyrównanie szkody
W pewnych przypadkach odszkodowanie może być niższe od rzeczywiście poniesionych przez poszkodowanego strat, jeżeli: wynika to z ustawy lub umowy, poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody oraz ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę i wtedy, gdy wynika to z zasad współżycia społecznego.
Pracodawca musi udowodnić, że rozwiązanie przez pracownika umowy bez wypowiedzenia było nieuzasadnione. Nieuzasadnione rozwiązanie przez pracownika umowy o pracę bez wypowiedzenia na podstawie art. 55 par. 11 k.p. usprawiedliwia żądanie od pracownika odszkodowania (art. 611 k.p.), niezależnie od tego, czy pracodawca poniósł szkodę. Żądanie przez pracodawcę odszkodowania nie może być uznane za nadużycie prawa (art. 8 k.p.) z tego względu, że pracodawca wcześniej odmówił z usprawiedliwionych przyczyn przyjęcia oferty pracownika rozwiązania umowy o pracę za porozumieniem stron (wyrok SN z 29 kwietnia 2005 r., III PK 2/05, OSNP 2005/23/372).
Pracodawca może kwestionować istnienie wskazanych przez pracownika podstaw niezwłocznego rozwiązania umowy o pracę nie tylko poprzez wniesienie sprawy o zapłatę odszkodowania, ale też w ramach sprawy wniesionej przez pracownika o zasądzenie odszkodowania na podstawie art. 55 par. 11 k.p. (uchwała SN z 6 marca 1999 r., III ZP 3/99, OSNAPiUS 1999/17/42). Tak więc pracodawca może w czasie procesu toczącego się wskutek pozwu pracownika bronić się, wykazując, że nie naruszył swoich podstawowych obowiązków wobec tego pracownika i równocześnie w powództwie wzajemnym dochodzić od niego odszkodowania.
PRZYKŁAD
Pani X pracowała w firmie Y jako sprzątaczka. Ponieważ znalazła lepiej płatną pracę, chciała rozwiązać umowę o pracę za porozumieniem stron. Pracodawca nie wyraził na to zgody, więc rozwiązała umowę o pracę w trybie natychmiastowym, uzasadniając tym, że pracodawca narusza swoje obowiązki wobec niej, nie zapewniając jej ciepłej odzieży ochronnej ani nie wypłacając za odzież ekwiwalentu. Pracodawca uznał, że rozwiązanie umowy o pracę w tym trybie jest nieuzasadnione, gdyż na stanowisku pracy zajmowanym przez panią X taka odzież nie jest konieczna, i wystąpił o odszkodowanie. Sąd uznał argumenty pracodawcy i zasądził od pozwanej kwotę stanowiącą równowartość jej wynagrodzenia za okres trzymiesięcznego wypowiedzenia.
MARZENA JURCZEWSKA
PODSTAWA PRAWNA
■ Art. 231 par. 4, art. 55 par. 1 i par. 11, art. 612, art. 100 par. 2 pkt 4, art. 122, art. 124 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. 21, poz. 94 z późn. zm.).