Nawet gdy nie zdawał sobie sprawy, że przedstawia ZUS nieprawdziwe dane, będzie musiał oddać otrzymane świadczenia. Nie wynika to bezpośrednio z przepisów, ale z wykładni sądów.
ZUS może żądać od osoby, która pobrała nienależne jej świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jego zwrotu wraz z odsetkami. Zasady zwrotu określają przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej: ustawa systemowa) oraz przepisy regulujące prawo do określonych świadczeń, np. prawo do emerytury lub renty. W myśl art. 84 ust. 1 ustawy systemowej osoba, która pobrała nienależne świadczenie, jest zobowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego.
Za nienależne uważa się:
1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do ich pobierania;
2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez osobę pobierającą świadczenia.
Zbliżona regulacja jest zawarta w art. 138 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i dotyczy pobranych emerytur i rent.
Zamiar nie ma znaczenia
W praktyce problematyczne może się okazać określenie, co oznacza określenie „wprowadzenie w błąd organu rentowego” (art. 84 ust. 2 pkt 2) skutkujące obowiązkiem zwrotu świadczenia. W grę może wchodzić m.in. złożenie fałszywych zeznań, przedstawienie fałszywych zeznań świadków, sfałszowanie zaświadczeń, świadectw pracy lub przedstawienie sfałszowanego zaświadczenia lekarskiego. Przez świadome wprowadzenie w błąd ZUS rozumie się więc zarówno bezpośrednie oświadczenie nieprawdy we wniosku o świadczenie, przemilczenie faktu mającego wpływ na prawo do świadczenia, złożenie wniosku w sytuacji nieuzasadniającej powstanie prawa do świadczenia, jak i domniemane współdziałanie wnioskodawcy z innymi podmiotami w celu wprowadzenia ZUS w błąd. Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 9 lutego 2017 r., sygn. akt II UK 699/15.
Wątpliwości budzi także kwestia, czy osoba posługująca się w celu uzyskania świadczenia z ZUS nieprawdziwymi zeznaniami lub fałszywymi dokumentami musi mieć świadomość, że są one niezgodne z prawdą. Sąd Najwyższy w wyroku z 2 lutego 2011 r., sygn. akt I UK 300/10 stwierdził wyraźnie, że przyznanie i wypłacenie świadczenia na podstawie fałszywych dokumentów jest traktowane odrębnie od świadomego wprowadzenia organu rentowego w błąd przez osobę pobierającą świadczenia. Przyznanie lub wypłacenie świadczenia na podstawie fałszywych dokumentów rodzi więc obowiązek zwrotu pobranego świadczenia także w razie braku świadomości świadczeniobiorcy co do fałszywości tych dokumentów. Zatem żeby ubezpieczony mógł zostać zobowiązany do zwrotu pobranych świadczeń w przypadku złożenia nieprawdziwych zeznań lub przedłożenia fałszywych dokumentów, wystarczy, aby zostały one na tej podstawie wypłacone, nawet bez wiedzy i świadomości świadczeniobiorcy, że wprowadza ZUS w błąd. Tak samo wskazywał Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 6 lutego 2014 r., sygn. akt III AUa 754/13. Obowiązek zwrotu ma więc bardzo szeroki zakres. Nawet brak świadomości świadczeniobiorcy, że posłużył się fałszywymi dowodami, nie uchroni go od obowiązku zwrotu nienależnie otrzymanych kwot.
Od kiedy odsetki
Zobowiązanie do zwrotu świadczenia w takiej sytuacji jest związane z obowiązkiem zapłaty odsetek. Nie od dziś istnieją rozbieżności, od jakiej daty obliczać ich wysokość. ZUS stoi na stanowisku, że od dnia wypłaty nienależnego świadczenia. W orzecznictwie sądowym dominuje jednak pogląd, według którego odsetki te należą się ZUS dopiero od następnego dnia od doręczenia decyzji o obowiązku ich zwrotu. Wniosek taki wynika m.in. z uzasadnień wyroków: Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 3 grudnia 2014 r., sygn. akt III AUa 936/14 oraz Sądu Najwyższego z 3 lutego 2010 r., sygn. akt I UK 210/09.
Podstawa prawna
Art. 84 ust. 1 i 2 i art. 86 ust. 3 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1778 ze zm.).
Art. 138 ust. 1 i 2 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2017 r. poz. 1383 ze zm.).