Zatrudnionych na etacie zwalnia z daniny od badań lekarskich, ale wykonujących zlecenia już nie. To błędna praktyka, ponieważ takie rozróżnienie nie ma żadnych podstaw prawnych.
Przepisy są jasne. W myśl par. 2 ust. 1 pkt 6 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z podstawy wymiaru składek wyłączona jest wartość świadczeń rzeczowych wynikających z przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy oraz ekwiwalenty za te świadczenia. To samo dotyczy m.in. wartości otrzymanych przez pracowników bonów, talonów, kuponów lub innych dowodów uprawniających do otrzymania na ich podstawie napojów bezalkoholowych, posiłków oraz artykułów spożywczych, w przypadku gdy pracodawca, mimo ciążącego na nim obowiązku wynikającego z przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy, nie ma możliwości wydania pracownikom posiłków i napojów bezalkoholowych.
Szeroki zakres zwolnienia powoduje, że w praktyce każde świadczenie bhp wolne jest od składek i to niezależnie od formy zatrudnienia. Jak się jednak okazuje, nie dla organu rentowego. Koszty badań z zakresu medycyny pracy (np. wstępnych), które traktuje się jak świadczenia rzeczowe, ZUS oskładkowuje w przypadku zleceniobiorców, ale jeśli dotyczą pracowników – składek już nie chce, bo jego zdaniem korzystają z wyłączenia określonego w rozporządzeniu. Dlaczego?
Dobrowolne, więc niewyłączone
W przypadku pracowników sprawa jest prosta – przepisy wprost określają zasady odbywania badań lekarskich. Z art. 229 kodeksu pracy (dalej: k.p.) wynika, że przy podejmowaniu pracy należy co do zasady odbyć badania wstępne, a potem okresowe i kontrolne (szczegóły z tym związane określa rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej w sprawie przeprowadzenia badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w kodeksie pracy). Tak jednoznaczne określenie zasad spowodowało, że w przypadku pracowników ZUS nie robi problemów – medycyna pracy to świadczenia BHP, a tym samym nie płaci się składek ubezpieczeniowych od wartości świadczenia. Niestety takie podejście dotyczy wyłącznie pracowników.
Art. 304 k.p.
Par. 1. Pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207 § 2, osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, a także osobom prowadzącym w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny rachunek działalność gospodarczą.
Art. 207 par. 2 k.p.
Pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest obowiązany:
1) organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy; (...)
W przypadku zleceniobiorców ZUS ma inną koncepcję. Twierdzi, że od badań lekarskich (nawet tych z zakresu medycyny pracy) należy odprowadzić składki. Przykładowo w decyzji nr 288 z 22 lipca 2013 r. (sygn. DI/100000/451/910/2013) czytamy, że „w sytuacji poniesienia przez zleceniodawcę kosztów wstępnych badań lekarskich zleceniobiorcy, ich wartość podlega uwzględnieniu w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne. Podobnie koszty te będą podlegać włączeniu do podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie zdrowotne, co wynika z faktu, iż do ustalenia podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie zdrowotne pracowników stosuje się przepisy określające podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe tych osób”.
ZUS zazwyczaj opiera się na tym, że badania medyczne zleceniobiorców nie są wymuszone prawem, są dobrowolne i tym samym nie stanowią świadczeń bhp, a więc podlegają oskładkowaniu. Co ciekawe, w swojej interpretacji ZUS całkowicie pomija art. 304–3041 k.p., z których właśnie obowiązek ten wynika.
W myśl art. 304 par. 1 k.p. pracodawca musi zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym, a także osobom prowadzącym w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny rachunek działalność gospodarczą. Osoby wykonujące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy to przede wszystkim zleceniobiorcy. Jednocześnie przepis ten odsyła do art. 207 par. 2 k.p., gdzie już w pkt 1 zapisany został obowiązek organizowania pracy w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy.
Z kolei art. 3041 k.p. stwierdza, że obowiązki, o których mowa w art. 211, w zakresie określonym przez pracodawcę lub inny podmiot organizujący pracę, ciążą również na osobach fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub inny podmiot organizujący pracę, a także na osobach prowadzących na własny rachunek działalność gospodarczą w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub inny podmiot organizujący pracę. W art. 211 k.p. ustawodawca wymienia podstawowe obowiązki pracownika w zakresie bhp – skoro art. 3041 k.p. odsyła do niego, to obowiązki te ciążą odpowiednio także na zleceniobiorcach. Tym samym zleceniobiorca, podobnie jak pracownik, jest obowiązany w szczególności:
1) znać przepisy i zasady bhp, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym;
2) wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych;
3) dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy;
4) stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem;
5) poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich;
6) niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie;
7) współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zapewnienie świadczeń medycznych zleceniobiorcom wynika więc wprost z przepisów kodeksu pracy, choć ustawodawca nie postąpił do końca racjonalnie, zapisując regulacje dotyczące zleceniobiorców w kodeksie pracy, którego przecież nie stosuje się do zleceń. Na dodatek ukrył je w dziale „Przepisy końcowe”, co zważywszy na ponad czterdziestoletnie obowiązywanie kodeksu, oznacza, że prawie nikt ich nie czyta (z ZUS na czele), bo w końcu ile może trwać okres przejściowy.
Nie zmienia to jednak faktu, że przepisy istnieją, a tym samym interpretacje opierające się na dobrowolności świadczeń są wątpliwe pod względem prawnym.
Stanowisko Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z 3 października 2017 r. w sprawie oskładkowania badań lekarskich zleceniobiorców
Dziennik Gazeta Prawna
Paragraf 2 ust. 1 pkt 6 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. ma zastosowanie do zleceniobiorców. Zatem wartość świadczeń rzeczowych wynikających z przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy oraz ekwiwalenty za te świadczenia uzyskiwane przez zleceniodawców będą zwolnione z podstawy wymiaru składek, gdyż Kodeks pracy nakłada na pracodawcę obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy (w tym pojęciu mieszczą się również zleceniobiorcy) w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę.
Jednak istnieją uzasadnione wątpliwości, czy wartości „badań wstępnych” zleceniodawcy mogą być zwolnione ze składek. Trudno uznać je za świadczenia rzeczowe wynikające z przepisów bhp. To pracodawca ma obowiązek ponosić koszt wstępnych badań lekarskich, ale wyłącznie pracownika, a nie zleceniobiorcy. Przepisy nie nakładają analogicznego obowiązku na zleceniodawcę.
Dlatego też koszty [badań wstępnych - i innych - na jakie płatnik wysłał zleceniobiorcę – red.] będą stanowiły podstawę wymiaru składek zleceniobiorcy, chyba że nie zostałyby uznane za jego przychód uzyskiwany ze zlecenia, w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. W tej kwestii właściwe są organy podatkowe, a nie ZUS.
Niekoniecznie w godzinach pracy
W przypadku zleceniobiorców przepisy, inaczej niż u pracowników, nie mówią o tym, że badania powinny być robione w godzinach pracy na koszt podmiotu organizującego pracę. W efekcie strony umowy mogą się umówić, że koszty takich badań obciążają zleceniobiorcę (lub inną osobę zgodnie z art. 304–3041 k.p.). Możliwe jest także sfinansowanie takich świadczeń przez podmiot organizujący pracę, co jest bardziej uzasadnione. Skoro bowiem mamy do czynienia z podmiotem organizującym pracę, a warunkiem jej wykonywania są badania lekarskie, to w praktyce należy uznać, że badania te są kosztem organizacji pracy. Dlatego w przypadku pracowników jest wyraźnie zapisane, że koszty te finansuje pracodawca. Dobrowolny charakter finansowania kosztów badań przez zleceniodawcę nie ma wpływu na podleganie składkom. Wciąż bowiem mamy do czynienia ze świadczeniami bhp wynikającymi z odrębnych przepisów.
Nie ma więc powodu, aby badania medycyny pracy (wstępne, okresowe i kontrolne) były wyłączone z podstawy wymiaru składek ZUS tylko w przypadku pracowników, a w przypadku zleceniobiorców już nie. Jeżeli jednak ZUS będzie twierdził inaczej i wyda decyzję nakazującą zapłatę składek, to warto, a nawet trzeba pójść do sądu. Powołanie się na art. 304–3041 k.p. praktycznie gwarantuje wygraną.
Podstawa prawna
Par. 2 ust. 1 pkt 6 rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 2236 ze zm.).
Rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzenia badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w kodeksie pracy (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 2067).
Art. 207 par. 2, art. 229 i art. 304–3041 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1666 ze zm.).