Zatrudniony musi pracować i mieć legalne miejsce zamieszkania na terenie Unii. Brak jasnej definicji powoduje, że oddziały różnie ją interpretują i odmawiają potwierdzenia, że pracownik podlega polskim ubezpieczeniom.
Specyfika pracy w transporcie międzynarodowym polega na przemieszczaniu się kierowców przez różne państwa UE. Niejasne są zasady ubezpieczenia takich pracowników, jeżeli nie są oni obywatelami Unii. O wadze problemu świadczy chociażby apel organizacji pracodawców o ustalenie wytycznych dotyczących wydawania zaświadczeń kierowcom cudzoziemcom. Obowiązujące regulacje są różnie interpretowane. W ostatnim czasie pojawiły się też głosy przedsiębiorców o zmianie stanowiska ZUS, mimo że w przepisach nic się nie zmieniło.
Dwa warunki
Istotne jest tu rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1231/2010 z 24 listopada 2010 r. Rozszerza ono zastosowanie rozporządzenia (WE) nr 883/2004 i rozporządzenia (WE) nr 987/2009 na obywateli państw trzecich, którzy nie są objęci tymi rozporządzeniami jedynie ze względu na swoje obywatelstwo.
Rozporządzenie to usankcjonowało bardzo ważną zasadę. Dotyczy ona obywateli państw trzecich, którzy nie zostali jeszcze objęci rozporządzeniami unijnymi jedynie ze względu na swoje obywatelstwo. Warunki są dwa – ich sytuacja zawodowa musi dotyczyć więcej niż jednego państwa członkowskiego i muszą legalnie zamieszkiwać na terenie UE. Gdy spełnione są te przesłanki, pracodawca może zwrócić się do ZUS o poświadczenie formularza A1 (potwierdzającego obowiązek płacenia składek ubezpieczeniowych w Polsce) i takie poświadczenie powinien otrzymać.
Najistotniejszą kwestią jest legalne zamieszkiwanie na terytorium państwa członkowskiego UE. Legalność pobytu trzeba przy tym badać nie tylko pod kątem samego pobytu na terytorium państwa członkowskiego, lecz także prawnej dopuszczalności wykonywania tam pracy lub innej działalności powodującej skutki w sferze zabezpieczenia społecznego.
W większości przypadków podstawą odmowy przez ZUS potwierdzenia podlegania polskiemu ustawodawstwu jest kwestia nie tyle legalności pobytu, ile zamieszkania.
Przepisy unijne nie definiują pojęcia miejsca zamieszkania. Tym samym nie określają elementów na nie się składających. Próżno w nich szukać także określenia dowodów dokumentujących przed właściwą instytucją zamieszkiwanie w danym państwie członkowskim. Ta sytuacja stwarza z jednej strony bardzo szeroką możliwość interpretacji, a z drugiej strony powoduje olbrzymie rozbieżności w stosowaniu przepisów unijnych.
Rozporządzenie wykonawcze nr 987/2009 określa, że miejscem zamieszkania powinien być ośrodek interesów życiowych zainteresowanego. Ten fakt należy ustalać na podstawie ogólnej oceny wszystkich dostępnych informacji dotyczących m.in. czasu trwania i ciągłości pobytu, sytuacji rodzinnej danej osoby, jej sytuacji mieszkaniowej.
Postępowanie wyjaśniające
Przy wniosku o poświadczenie polskiego ustawodawstwa ubezpieczony składa oświadczenie o miejscu zamieszkania, podaje w nim adres, pod którym mieszka. ZUS ma prawo weryfikować wszelkie przekazywane przez ubezpieczonych informacje. Mimo więc posiadania oświadczenia pracownika o miejscu zamieszkania na terenie Polski może wezwać do złożenia np. umowy najmu lokalu, oświadczenia o zamiarze pozostawania w Polsce czy oświadczenia dotyczącego sytuacji życiowej i rodzinnej pracowników. To od realiów danej sprawy zależeć będzie zakres prowadzonego przez ZUS postępowania wyjaśniającego dotyczącego miejsca zamieszkania.
Legalny pobyt na terytorium RP obywateli innych państw reguluje ustawa z 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1990 ze zm.). Dokumentami upoważniającymi do wjazdu i pobytu na terytorium RP są odpowiednio wiza krajowa lub wiza Schengen. Cudzoziemiec, czyli osoba, która nie jest obywatelem UE, jest uprawniony do wykonywania pracy w Polsce tylko wtedy, gdy ma zezwolenie na pracę albo inne szczególne uprawnienie w tym zakresie.
Przepisy rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 21 kwietnia 2015 r. w sprawie przypadków, w których powierzenie wykonywania pracy cudzoziemcowi na terytorium RP jest dopuszczalne bez konieczności uzyskania zezwolenia na pracę (t.j. Dz.U. z 2015 r. poz. 588 ze zm.), przewidują możliwość wykonywania przez obywateli Ukrainy pracy w RP na podstawie zarejestrowanego przez powiatowy urząd pracy pisemnego oświadczenia pracodawcy o zamiarze powierzenia wykonywania pracy takiemu cudzoziemcowi.
Brak odrębnych zasad
W obecnie obowiązujących przepisach unijnych nie ma szczególnych zasad dla pracowników transportu międzynarodowego. Do takich pracowników stosuje się w związku z tym ogólne zasady ustalania ustawodawstwa. Takie jak dla każdego innego pracownika pracującego w dwóch lub więcej państwach członkowskich.
Podstawą ustalenia ustawodawstwa dla osoby, która wykonuje pracę najemną w co najmniej dwóch państwach członkowskich UE, jest art. 13 ust. 1 rozporządzenia 883/2004.
Punktem wyjścia jest definicja pracy najemnej. Jest to wszelka praca lub sytuacja równoważna, traktowana jako taka przez państwo członkowskie, w którym ma miejsce. W Polsce w grę wchodzą stosunek pracy lub umowy cywilnoprawne – zlecenia, agencyjna, o świadczenie usług.
Pracownicy transportu międzynarodowego przejeżdżający przez kilka państw członkowskich wykonują pracę równocześnie w kilku państwach. Zgodnie z art. 13 ust. 1 rozporządzenia 883/2004, jeżeli pracownik wykonuje znaczną część pracy w państwie członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania, podlega ustawodawstwu tego państwa członkowskiego. Natomiast jeżeli nie, to podlega ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym znajduje się siedziba lub miejsce wykonywania działalności przedsiębiorstwa lub pracodawcy.
W takiej sytuacji ZUS wydaje na wniosek formularz A1, który jest poświadczeniem, że zastosowanie ma polskie ustawodawstwo. Co z kolei oznacza, że składki będą opłacane w Polsce.
Aby ustalić właściwe ustawodawstwo w przypadku kierowców, należy dokonać oszacowania ich czasu pracy w państwie zamieszkania. Jeżeli pracownik wykonuje znaczną część pracy na terytorium państwa zamieszkania, to podlega ubezpieczeniom w tym państwie. Jeżeli nie, to podlega ubezpieczeniom w państwie siedziby pracodawcy. Określenie „znaczna część pracy” oznacza znaczną pod względem ilościowym część pracy najemnej wykonywanej w tym państwie członkowskim. Ważne jest jednak to, że nie musi to być największa część tej pracy. W celu określenia, czy znaczna część pracy jest wykonywana w państwie członkowskim, należy uwzględnić czas pracy i wynagrodzenie. Spełnienie powyższych kryteriów w proporcji mniejszej niż 25 proc. wskazuje, że znaczna część pracy nie jest wykonywana w danym państwie członkowskim.
Z kolei praca marginalna to zatrudnienie, w ramach którego wymiar pracy, zakres obowiązków oraz wynagrodzenie mają znikomą wartość w porównaniu z równolegle wykonywaną inną pracą. Badając marginalność, trzeba brać pod uwagę czas pracy i wynagrodzenie. Jeżeli którakolwiek z tych wartości znajduje się na poziomie poniżej 5 proc., to pracę taką należy uznać za marginalną. Przy ustalaniu właściwego ustawodawstwa pracy marginalnej nie bierze się pod uwagę.
W przypadku kierowców transportu międzynarodowego przy ustalaniu właściwego ustawodawstwa nie należy uwzględniać charakteru marginalnego wykonywanej pracy lub działalności. Specyfika pracy kierowcy powoduje bowiem, że przejeżdżając przez więcej niż dwa państwa członkowskie, pracownik wykonywałby pracę o marginalnym charakterze w każdym z nich. Wówczas w konsekwencji musiałby podlegać ustawodawstwu poszczególnych państw członkowskich, przez które przejeżdża.
Delegowanie do jednego państwa
Pamiętać trzeba o odróżnieniu omawianej powyżej sytuacji dotyczącej równoczesnego wykonywania pracy w co najmniej dwóch państwach członkowskich od delegowania. Delegowanie pracownika, w tym także pracownika transportu międzynarodowego, do innego państwa członkowskiego ma miejsce wtedy, gdy pracodawca wysyła kierowcę na jakiś czas do pracy w innym państwie na maksymalnie 24 miesiące. Wówczas pracownik nie wykonuje pracy równocześnie w dwóch państwach, lecz czasowo wykonuje ją w innym państwie członkowskim. Przy spełnieniu warunków określonych w przepisach unijnych w takiej sytuacji także poświadcza się zastosowanie polskiego ustawodawstwa.
Art. 13 ust. 1 rozporządzenia 883/2004
1. Osoba, która normalnie wykonuje pracę najemną w dwóch lub więcej państwach członkowskich, podlega:
a) ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym ma miejsce zamieszkania, jeżeli wykonuje znaczną część pracy w tym państwie członkowskim;
lub
b) jeżeli nie wykonuje znacznej części pracy w państwie członkowskim, w którym ma miejsce zamieszkania :
(i) ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym znajduje się siedziba lub miejsce wykonywania działalności przedsiębiorstwa lub pracodawcy, jeżeli jest zatrudniona przez jedno przedsiębiorstwo lub jednego pracodawcę; (...)
Personel lotniczy
Członkowie załóg lotniczych oraz personelu pokładowego pracujący w lotniczym transporcie pasażerów lub towarów są wyłączeni z ogólnej kategorii osób wykonujących pracę na terytorium kilku państw członkowskich.
Przyjęto w stosunku do takich osób odrębne rozwiązanie, zgodnie z którym podlegają oni ubezpieczeniom w państwie, w którym znajduje się ich port macierzysty.
Portem macierzystym jest miejsce określone przez operatora członkowi załogi. Z tego miejsca pracownik zazwyczaj rozpoczyna i tam kończy okres służby lub serię okresów służby. W tym miejscu operator w zwykłych warunkach nie odpowiada za zakwaterowanie pracownika.
Podstawa prawna
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE z 2004 r. L 166 ze zm.).
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 987/2009 z 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE z 2009 r. L 284 ze zm.).
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1231/2010 z 24 listopada 2010 r. rozszerzające rozporządzenie (UE) nr 883/2004 i rozporządzenie (WE) nr 987/2009 na obywateli państw trzecich, którzy nie są jeszcze objęci tymi rozporządzeniami jedynie ze względu na swoje obywatelstwo (Dz.Urz. UE z 2010 r. L 344).