Jedną z zasad związanych ze swobodą przepływu osób w Unii Europejskiej jest to, aby posiadanie stażu ubezpieczeniowego w kilku różnych państwach nie wpływało w przyszłości negatywnie na prawo do świadczeń. Ma to zapewnić m.in. ogólna reguła sumowania okresów ubezpieczeniowych uzyskanych w innych krajach przez tę instytucję zabezpieczenia społecznego (w przypadku Polski – ZUS), do której akurat został złożony wniosek o świadczenie.

Została ona wprowadzona przez przepisy koordynujące systemy zabezpieczeń społecznych członków UE i kilku innych państw. Przypomnijmy, że każdy kraj zachował własny system ubezpieczeniowy, który podlega jedynie koordynacji przez prawo unijne.

Od zasady sumowania istnieje jednak wyjątek, o którym niewiele osób wie. ZUS doliczy staż uzyskany np. w Wielkiej Brytanii czy Niemczech tylko wtedy, gdy okres ubezpieczenia w Polsce wynosił co najmniej jeden rok. Osoby, które podlegały polskim ubezpieczeniom krócej, mogą nie otrzymać np. renty z tytułu niezdolności do pracy, bo nie mają wymaganego stażu do otrzymania renty na podstawie polskich przepisów.

Oczywiście nie ma przeszkód, aby o tego typu świadczenie wystąpić w innym państwie, w którym się pracowało. Często bywa jednak tak, że nie przysługuje ono także i tam, bo tamtejsze przepisy są jeszcze bardziej restrykcyjne, a poza tym i tak musi zostać zastosowana reguła sumowania. Może się więc okazać, że mimo iż ubezpieczony płacił sumiennie składki przez kilka lat, ale w różnych krajach, w żadnym z nich nie otrzyma świadczeń. Dla ZUS nie będzie to jednak żadnym argumentem.

Tylko staż ubezpieczeniowy pozwoli ZUS doliczyć w przyszłości okres zatrudnienia w innych krajach. Gdy będzie krótszy, można zostać pozbawionym prawa do świadczeń.
Możliwość swobodnego przemieszczania się w ramach Unii Europejskiej spowodowała, że coraz więcej Polaków legitymuje się stażem ubezpieczeniowym uzyskanym w kilku krajach. A to stanowi niemałe wyzwanie dla instytucji ubezpieczeniowych, w tym polskiego ZUS, gdy taki ubezpieczony zgłasza się do nich z wnioskiem o świadczenie.
Ogólną zasadą, jaka przyświeca wspólnym przepisom europejskim, jest to, aby praca w wielu państwach nie pogarszała sytuacji ubezpieczonego i nie pozbawiała go prawa do świadczeń. Myli się jednak ten, kto myśli, że chodzi o proste sumowanie okresów zatrudnienia. Wiele osób wyobraża sobie, że wystarczy dodać staż ubezpieczeniowy z kilku krajów, a następnie udać się do ZUS po jakieś świadczenie, np. rentę z tytułu niezdolności do pracy. Tymczasem w wielu przypadkach trzeba legitymować się minimalnym okresem ubezpieczenia w Polsce, aby można było w ogóle doliczyć zatrudnienie w innych krajach.
Sumowanie z wyjątkami
Podstawowymi aktami prawnymi obowiązującymi w tym zakresie są rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (dalej: rozporządzenie 883/2004) – jako rozporządzenie podstawowe – oraz rozporządzenie Rady i Parlamentu Europejskiego nr 987/2009 dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego – jako rozporządzenie wykonawcze. I tak kluczowe znaczenie ma zasada wynikająca z art. 6 rozporządzenia 883/2004, zgodnie z którą instytucja ubezpieczeniowa musi doliczać staż ubezpieczeniowy z innych krajów, do których stosuje się rozporządzenie (a więc nie tylko UE, ale także np. w Norwegii), tak jakby był uzyskany w Polsce. Przepis ten jednak zawiera zastrzeżenie „o ile niniejsze rozporządzenie nie stanowi inaczej”, nie jest to więc zasada bezwzględnie obowiązująca. Zostaje ona ograniczona w art. 57 rozporządzenia 883/2004. Na jej podstawie ZUS nie zastosuje zasady sumowania, gdy staż ubezpieczeniowy w Polsce będzie niższy niż rok, co wynika wprost z brzmienia przepisu. To, że ZUS odmówi świadczenia, bo wymagany według przepisów staż ubezpieczeniowy mógłby zostać osiągnięty tylko przy zastosowaniu zasady sumowania, nie oznacza, że nie jest możliwe otrzymanie jakiegoś równoważnego świadczenia w innym kraju. Często jednak bywa tak, że ubezpieczony nie nabywa prawa do świadczeń w żadnym z krajów, w którym pracował, zwłaszcza gdy często się przeprowadzał.
Bez świadczeń w każdym kraju
Z jednej strony wyjątek z art. 57 można uznać za pewną lukę w prawie, ale z drugiej jakiś próg stażu musiał zostać ustanowiony. Warto o nim wiedzieć i z tej wiedzy skorzystać. Aby zabezpieczyć się przed ewentualną odmową ZUS w przyszłości, trzeba przepracować w Polsce minimum rok. Wtedy zastosowanie zasady sumowania będzie w przyszłości możliwe. Bez tego może się okazać, że ubezpieczonemu nie będą przysługiwały świadczenia w żadnym z krajów, w którym pracował, co samo w sobie nie będzie żadnym argumentem przed sądem.
Co mówi rozporządzenie 883/2004
Art. 6
O ile niniejsze rozporządzenie nie stanowi inaczej, właściwa instytucja Państwa Członkowskiego, której ustawodawstwo uzależnia:
– nabycie, zachowanie, przysługiwanie lub odzyskanie prawa
do świadczeń,
– objęcie przez ustawodawstwo,
lub
– dostęp do lub zwolnienie z ubezpieczenia obowiązkowego, fakultatywnego kontynuowanego lub dobrowolnego,
od spełnienia okresów ubezpieczenia, zatrudnienia, pracy na własny rachunek lub zamieszkania, bierze pod uwagę w niezbędnym zakresie okresy ubezpieczenia, zatrudnienia, pracy na własny rachunek lub zamieszkania spełnione na podstawie ustawodawstwa każdego innego Państwa Członkowskiego, tak jakby były to okresy spełnione na podstawie stosowanego przez nie ustawodawstwa.
PRZYKŁAD
Nie ma renty mimo choroby
Pan Krzysztof pracował w Polsce przez trzy miesiące po skończeniu szkoły średniej. Po przepracowaniu tego okresy wyjechał do Wielkiej Brytanii, gdzie pracował prawie dwa lata.
W wieku 21 lat uległ jednak poważnemu wypadkowi i stał się niezdolny do pracy. Okazało się, że nie przysługują mu świadczenia na podstawie przepisów brytyjskich. Zgłosił się więc do ZUS z wnioskiem o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Mimo że lekarz stwierdził niezdolność do pracy, ZUS odmówił prawa do renty.
Staż ubezpieczeniowy w Polsce wynosił trzy miesiące i tylko doliczenie stażu brytyjskiego pozwalałoby na osiągniecie wymaganego dla wieku pana Krzysztofa stażu ubezpieczeniowego według polskich przepisów. ZUS nie mógł jednak zsumować tych okresów z uwagi na art. 57 rozporządzenia 883/2004.
Podstawa prawna
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE 2004 r. L 166, s. 1).
Rozporządzenie Rady i Parlamentu Europejskiego nr 987/2009 z 16 września 2009 r. dotyczące wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE z 2009 r. L 284, s. 1).