Pracodawca zatrudniający przedstawicieli handlowych na podstawie umowy o pracę zaproponował im rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. Dotychczasowe obowiązki mogliby wykonywać na podstawie umowy cywilnoprawnej i płacić mniejszy podatek. Czy pracodawca może zmuszać pracowników do zakładania działalności gospodarczej?

W praktyce często zdarza się, że pracodawca, chcąc obniżyć koszty pracy, proponuje dotychczasowemu pracownikowi rozpoczęcie działalności gospodarczej. Następnie zawiera z nim umowę cywilnoprawną o świadczenie tej samej pracy w tych samych warunkach. Takie działanie jest niezgodne z art. 22 par. 11 k.p. i jest traktowane jak zatrudnienie na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Nie można więc zmuszać pracownika do samozatrudnienia.
Pracodawca, który współpracuje z byłym pracownikiem prowadzącym jednoosobową firmę, powinien pamiętać, że zawarta pomiędzy nimi umowa cywilnoprawna musi być odpowiednio sformułowana. Były pracownik nie może prowadzić swojej działalności w miejscu i czasie wyznaczonym przez dotychczasowego pracodawcę. Nie może wykonywać czynności pod jego kierownictwem, wykorzystywać do pracy jego komputera. Nie może mieć również prawa do urlopu czy zwolnienia lekarskiego. W umowie należy wskazać także, że wykonanie usługi jest możliwe przez inną osobę.
Rozstrzygnięcie, czy w danej sytuacji chodzi o zawarcie stosunku cywilnoprawnego, czy o faktyczne obejście prawa pracy, zależy od woli stron. Sieć sprzedaży może być zorganizowana zarówno w oparciu o pracowników, jak i w oparciu o drobnych kooperantów; decyduje o tym wola stron i występowanie cech stosunku pracy.
W omawianym przypadku istotna jest relacja przedstawiciela handlowego do interesów dużego przedsiębiorcy i środków niezbędnych w realizowanej przez przedstawiciela działalności. Otrzymanie telefonu czy samochodu przez przedstawiciela handlowego od przedsiębiorcy wskazuje na istnienie stosunku pracy.
Jeżeli samochód amortyzuje domniemany pracodawca i jeśli uwzględnia w księgach koszt jego utrzymania jako koszt osiągnięcia przychodu, wówczas jest całkowicie jasne, że nie służy on do prowadzenia działalności gospodarczej przedstawiciela. Jeśli bowiem koszty eksploatacji związane z wymienionymi wyżej przedmiotami są wykazywane jako koszty podatkowe domniemanego pracodawcy, to oznacza, że muszą być bezpośrednio związane z jego działalnością gospodarczą. A zatem zmniejszają jego podstawę opodatkowania.
Ewentualny zakaz udostępniania powierzonego mienia osobom trzecim potwierdza również obowiązek osobistego świadczenia pracy przez przedstawiciela.
Należy podkreślić, że niezależnie od możliwości dochodzenia roszczeń na podstawie przepisów prawa materialnego, przedsiębiorca, który jest traktowany jak pracownik, może na podstawie art. 189 k.p.c. domagać się przed sądem ustalenia istnienia stosunku pracy. Jak stwierdził bowiem Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 29 marca 2001 r. (I PKN 333/00, OSNP 2003/1/12), interes prawny pracownika w ustaleniu istnienia stosunku pracy (art. 189 k.p.c.) z reguły nie wyczerpuje się w możliwości dochodzenia świadczeń należnych z tego stosunku.
JAN WOJCISZKE
radca prawny, Kancelaria Prawna Chałas i Wspólnicy, oddział Gdańsk
PODSTAWA PRAWNA
■ Art. 22 par. 11 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
■ Art. 189 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).