Sprawy z powództwa pracowników o ustalenie istnienia stosunku pracy są często oddalane przez sądy pracy z powodu braku dowodów. Warto zatem wiedzieć, jakie okoliczności podlegają ustaleniu w tego rodzaju procesie.

Istotą spraw o ustalenie istnienia stosunku pracy jest udowodnienie tego, że strony umowy cywilnoprawnej w rzeczywistości łączył stosunek pracy. Dotyczyć to może sytuacji, gdy strony zawarły pisemne lub ustne umowy, np. zlecenia, świadczenia usług, o dzieło.
Na podstawie obowiązujących przepisów sąd nie ma już obowiązku prowadzić postępowania dowodowego z urzędu. Oznacza to, że powód będzie musiał wykazać, że był w rzeczywistości pracownikiem. Może tego dokonać dzięki zeznaniom świadków, jak również przedłożyć sądowi dokumenty, które uwiarygodnią jego stosunek pracy.
Dzięki korzystnemu wyrokowi ustalającemu istnienie stosunku pracy pracownik uzyskuje wszystkie uprawnienia pracownicze, których był pozbawiony, pozostając formalnie zatrudnionym na podstawie umowy cywilnoprawnej. Chodzi w szczególności o prawo do urlopu, zapłatę za godziny nadliczbowe, jak również o ochronę stosunku pracy.
W praktyce pozwy o ustalenie istnienia stosunku pracy wnoszone są po rozwiązaniu umowy i łączone z żądaniem ekwiwalentu za urlop.
Osobiste świadczenie
W praktyce sądowej wypracowano metody odróżnienia stosunków cywilnoprawnych od pracowniczych. Zwykle przeważająca liczba cech właściwych dla danego typu umowy zdecyduje o jej charakterze (wyrok SN z 28 października 1999 r. I PKN 416/98 OSNAP 1999/24/775). Jeżeli liczba cech będzie porównywalna do kwalifikacji umowy, zadecydować może również nazwa umowy nadana jej przez strony.
Podstawową okolicznością, którą powinien udowodnić domagający się ustalenia istnienia stosunku pracy, jest to, iż jego praca musiała być wykonywana osobiście. O ile w niektórych stosunkach cywilnoprawnych obowiązek taki również może występować, to ustalenie w trakcie procesu, że czynności za powoda mogły wykonywać inne osoby, praktycznie eliminuje możliwość stwierdzenia pracowniczego charakteru umowy.
Pod kierownictwem
Kolejną ważną okolicznością, którą należy udowodnić przed sądem, jest podporządkowanie pracodawcy. Powód musi zatem wykazać, iż swoich czynności nie wykonywał samodzielnie, ale pod kierownictwem pracodawcy. Istotne jest bowiem to, że pracownik jest zobowiązany do wykonywania poleceń pracodawcy. Z podporządkowaniem pracownika wiąże się również odpowiedzialność dyscyplinarna, czyli możliwość zastosowania wobec niego kar porządkowych. Jeśli pracownik jest w stanie udowodnić, iż pracodawca wymierzał mu tego typu kary, wówczas sąd może wykluczyć cywilnoprawny charakter umowy.
Kolejne istotne cechy podporządkowania pracodawcy to obowiązek wykonywania pracy w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę oraz w czasie przez niego wyznaczonym.
Powtarzalność czynności
Stosunek pracy charakteryzuje się tym, iż pracownik wykonuje przez pewien czas określony rodzaj pracy. Jeśli przedmiotem umowy było wypełnienie tylko jednego konkretnego zadania, zwykle wykluczyć można jej pracowniczy charakter. Natomiast trwałość stosunku prawnego oraz powtarzalność wykonywania pewnych czynności przez pracownika przemawiają z reguły za uznaniem, że ma on charakter pracowniczy.
Ryzyko ponosi pracodawca
Następną cechą różniącą umowy cywilnoprawne od umów o pracę jest odpowiedzialność za nienależyte wykonanie umowy. W przypadku umowy o pracę ryzyko gospodarcze ponosi pracodawca, zaś pracownik może odpowiadać za szkodę jedynie w bardzo ograniczonym zakresie określonym w kodeksie pracy. Jeżeli wolą stron jest, by ryzyko gospodarcze wykonywanej działalności ponosiła osoba wykonująca daną usługę bądź dzieło, będzie to przemawiało za ustaleniem cywilnoprawnego charakteru takiej umowy.
Istotna wola stron
Należy również pamiętać o tym, że o wyborze rodzaju podstawy prawnej zatrudnienia decydują zainteresowane strony. To od ich decyzji będzie zależało to, czy dana praca będzie wykonywana na podstawie umowy o pracę, czy też na podstawie umowy cywilnoprawnej. Ta okoliczność może zostać udowodniona przed sądem na podstawie przesłuchania stron. Należy jednak pamiętać o tym, że decydujące znaczenie ma wola obydwu stron umowy, ponieważ zamiar samego pracownika nie wystarczy, aby ustalić, że strony łączyła umowa o pracę.
Warto pamiętać, że sprawy o ustalenie istnienia stosunku pracy rozpoznaje sąd rejonowy bez względu na wartość przedmiotu sporu. Jeżeli przekracza ona 50 tys. zł, wówczas powód musi uiścić opłatę od złożonego pozwu. Wartość przedmiotu sporu stanowi wysokość wynagrodzenia za okres sporny, jeśli powód dochodzi ustalenia istnienia stosunku pracy na podstawie umowy zawartej na czas określony. W przypadku umowy na czas nieokreślony stanowi wysokość pensji za jeden rok. Sprawę na rzecz pracownika wytoczyć może również inspektor pracy, jak też wstąpić za zgodą powoda do toczącego się procesu w każdym jego stadium.
PRZYKŁAD: ZGODNY ZAMIAR STRON
Pracodawca zaproponował pracownikowi na piśmie podpisanie umowy na czas nieokreślony. Pracownik, który dotychczas wykonywał swoje obowiązki na podstawie umowy cywilnoprawnej, nie wyraził na to zgody. Obawiał się zajęcia wynagrodzenia na poczet alimentów. Po roku pracownik wystąpił jednak o ustalenie istnienia stosunku pracy. Sąd oddali jego powództwo, ponieważ zgodnym zamiarem stron nie było zawarcie umowy o pracę.
PRZYKŁAD: PRACA BEZ ZASTĘPCY
Powód został zatrudniony na stanowisku sprzedawcy w sklepie spożywczym. Swoje obowiązki wykonywał na podstawie umowy zlecenia. Przez sądem domagał się ustalenia istnienia stosunku pracy. Twierdził, że właściciel sklepu wyznaczał mu godziny pracy i nadzorował wykonywane przez niego czynności. Pozwany powołał świadków i udowodnił, że powoda w pracy wielokrotnie zastępował jego syn. Sąd oddalił powództwo, ponieważ pracownik nie wykonywał swojej pracy osobiście.
PRZYKŁAD: BRAK PODPORZĄDKOWANIA
Powód zawarł z pozwanym umowę o dzieło, w której zobowiązał się do wykonania na jego rzecz prospektów reklamowych. Przed sądem pracy dowodził, że w rzeczywistości była to umowa o pracę. Twierdził, że realizował wszystkie projekty pod ścisłym nadzorem pracodawcy i wykonywał jego szczegółowe polecenia. W trakcie procesu okazało się, iż powód sam decydował o czasie swojej pracy, bez pytania pracodawcy o zgodę niejednokrotnie pracował w swoim domu. W opisywanej sytuacji sąd oddali powództwo.
Z ORZECZNICTWA:
1. Roszczenie o ustalenie istnienia stosunku pracy może być rozpoznane tylko przez sąd pracy i tylko ten sąd może, uznając jego niezasadność, wydać orzeczenie oddalające powództwo, nawet gdy przesłanką takiego rozstrzygnięcia jest uznanie cywilnoprawnego charakteru stosunku łączącego powoda z pozwanym. Wyrok SN z 15 listopada 2006 r., I PK 98/06, M.P.Pr. 2007/4/206
2. Ustalenie w postępowaniu sądowym, że praca była świadczona na podstawie umowy prawa cywilnego nie narusza art. 24 Konstytucji RP, a zróżnicowanie sytuacji prawnej pracownika i strony umowy cywilnoprawnej nie stanowi naruszenia art. 32 Konstytucji RP. Wyrok SN z 7 października 2004 r., II PK 29/04, OSNP 2005/7/97
RAFAŁ KRAWCZYK
sędzia Sądu Rejonowego w Wąbrzeźnie
PODSTAWA PRAWNA
■ Art. 22 ustawy z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
■ Art. 3531 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).