Przedstawiamy siódmą część komentarza do ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 963 ze zm.; dalej: ustawa). Zawiera ona omówienie art. 80–85.
Ustawa nakłada obowiązki nie tylko na ZUS i płatników, lecz także na ubezpieczonych. Jeśli ubiegają się o jakieś świadczenie, to art. 80 zobowiązuje ich m.in. do przedstawienia stanu faktycznego sprawy, przedkładania dowodów oraz, co ważne, do poddania się badaniom lekarskim. Oznacza to, że ubezpieczony, oprócz samego wniosku o świadczenie, musi dołożyć pewnych starań, aby uzasadnić spełnienie warunków do otrzymania żądanego świadczenie. Jeśli stara się np. o rentę z tytułu niezdolności do pracy, nie może odmówić poddania się badaniu lekarskiemu i twierdzić, że wystarczająca dla ZUS powinna być przedstawiona przez niego dokumentacja medyczna. Takie zachowanie będzie skutkować odmową prawa do renty. Kolejny artykuł ustawy wprowadza wyjątki od tej zasady. Ubezpieczony jest zwolniony z obowiązków określonych w art. 80, jeśli ZUS ma możliwość łatwiej niż ubezpieczony ustalić okoliczności niezbędne do przyznania i wypłaty świadczenia. W praktyce często się zdarza, że ZUS dysponuje szerszą wiedzą niż wnioskodawca, np. ma pełne dane o podstawie wymiaru składek, z jaką ubezpieczony został zgłoszony. Kolejnym wyjątkiem jest sytuacja, gdy badanie mogłoby narazić ubezpieczonego na pogorszenie stanu zdrowia lub zagrażać jego życiu. ZUS nie powinien więc wzywać do osobistego stawiennictwa w celu przeprowadzenia badania osoby ciężko chorej, po wypadku, której stan jest stwierdzony np. zaświadczeniem ze szpitala. Artykuł 82 z kolei ustanawia poważną sankcję za bezzasadne niezrealizowanie obowiązków ciążących na ubezpieczonych. Jeśli nie będą przedstawiać odpowiednich środków dowodowych lub odmawiać współpracy z ZUS, ten może wstrzymać lub zawiesić wypłatę świadczenia.
Artykuł 83 ustanawia tryb odwoławczy od decyzji ZUS. Decyzje mogą być wydawane w sprawach indywidualnych, jednak katalog wymieniony w ust. 1 tego artykułu nie jest zamknięty. Mimo że w postępowaniu o wydanie decyzji ZUS stosuje przepisy procedury administracyjnej, to odwołanie wnosi się do sądu powszechnego i jest rozpoznawane zgodnie z procedurą cywilną. Jest kilka wyjątków od tej zasady, określonych w ust. 4 komentowanego przepisu (np. decyzje o odmowie umorzenia zaległości składkowych), zgodnie z którym stronie nie służy odwołanie do sądu ubezpieczeń społecznych, ale wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy do prezesa ZUS.
Nawet prawo lub zobowiązanie ustalone już prawomocną decyzją może być zweryfikowane, jeśli pojawią się nowe dowody lub nowe okoliczności. Jak wynika z art. 83a ustawy, w takiej sytuacji ZUS może zmienić orzeczenie z urzędu lub na wniosek. Sytuacja komplikuje się, gdy w sprawie zostało wcześniej złożone odwołanie i sąd je rozpatrzył. Gdy weryfikacja decyzji byłaby korzystna dla ubezpieczonego (prawo zostałoby zwiększone lub zobowiązanie zmniejszone), ZUS może przeprowadzić ją samodzielnie. Gdy nowe orzeczenie byłoby niekorzystne, podważenie ustaleń z prawomocnej decyzji może się odbyć jedynie w trybie wznowionego postępowania przed sądem. Zasad określonych w art. 83a nie stosuje się do decyzji w sprawach emerytalno-rentowych, gdyż postępowanie w tych sprawach regulowane jest przez odrębne przepisy.
Zgodnie z ogólną zasadą w zakresie nieuregulowanym ustawą ZUS stosuje przepisy kodeksu postępowania administracyjnego. Jednak na mocy art. 83b ust. 1 tam, gdzie procedura administracyjna przewidywałaby wydanie postanowienia kończącego sprawę, ZUS wydaje decyzję. Gdy wyda postanowienie, to strona nie może go zaskarżyć.
Dyrektor oddziału ZUS, działając jako organ egzekucyjny, wydaje postanowienia, od których przysługuje zażalenie. W takim przypadku, zgodnie z art. 83c, organem właściwym do rozpatrzenia zażalenia będzie dyrektor izby administracji państwowej.
Artykuł 83d nakłada na ZUS obowiązek wydawania na żądanie płatników interpretacji w sprawach dotyczących podlegania ubezpieczeniom i opłacania składek nie tylko na ubezpieczenie społeczne, lecz także pozostałych, do których poboru ZUS jest zobowiązany (np. na ubezpieczenie zdrowotne).
Bardzo ważne miejsce w systemie ubezpieczeń społecznych zajmuje art. 84 ustawy dotyczący zwrotu nienależnie pobranych świadczeń. Problematyczne jest samo określenie, czym jest świadczenie nienależnie pobrane. Ustawa wprowadza dwie równoległe definicje:
– gdy świadczenie było wypłacane, mimo że okoliczności uzasadniające jego przyznanie ustały, a ubezpieczony został o tym pouczony;
– świadczenie zostało przyznane w wyniku wprowadzenia ZUS w błąd (np. fałszywe zeznania).
Maksymalny okres, za jaki ZUS może żądać zwrotu, wynosi trzy lata, a jeśli ubezpieczony sam poinformował o braku prawa do świadczenia, a mimo to było ono mu wypłacane – tylko 12 miesięcy. Okres przedawnienia wynosi w obu przypadkach 10 lat.
Art. 85 nakłada na ZUS obowiązek zapłaty odsetek, jeśli wypłaci świadczenie z opóźnieniem. Odsetki nie będą należne, gdy ZUS nie ponosi odpowiedzialności za opóźnienie.
Kolejna część komentarza ukaże się 18 maja
TYDZIEŃ Z KOMENTARZAMI – baza publikacji
Dotychczas w tygodniku Kadry i Płace komentowaliśmy m.in. ustawy:
● z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych
● z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy
● z 16 kwietnia 20 04 r. o czasie pracy kierowców
● z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych
● z 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych
● z 13 lipca 2006 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy
● z 13 kwietnia 2007 r. o PIP
● z 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach
● z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa
● z 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę